पाऊस, मी आणि ....!

तर यंदा मी ही पावसावर लिहिलंय. आजच्या लोकमतच्या मंथनमधे ते थोडे काटछाट करून छापूनही आलेय. त्याच ललिताचे अनकट व्हर्जन इथे देते आहे.
---------------------------------------------------------------------------------------------

कॅलेण्डरमध्ये पावसाचा महिना लागला आणि तुझी वाट बघणे सुरू झाले.
'बदललंय हं चित्र आजूबाजूचं!, थोडा झगझगीतपणा कमी झालाय!, एक ग्रे वॉश चढायला लागलाय सगळ्यावर!' तुझ्या येण्याची वर्दी येऊन पोचली.

दरवर्षीप्रमाणे आम्ही तुझ्या स्वागताला लागलो. शब्दांची भरपूर तयारी केली. तू आल्यावर चिंब व्हायचंय, मेघ दाटलेले असणार आहेत, नवचैतन्य येणार आहे, धरती हिरवा शालू नेसणारे, मातीचा धुंद वास आम्हाला आर्त करणार आहे. अशी सगळी बेगमी करून झाली.

पडायला लागशील तेव्हा पहिल्या पावसात खुश झालेली माणसे, हिरवे भिजलेले डोंगर, वाहते पाणी, खिडकीच्या गजातून दिसणारा ओला रस्ता, ओले झाड, दिव्याच्या प्रकाशात दिसणाऱ्या पावसाच्या रेषा, अति पडलास की सगळं ग्रे आणि एकमेकात मिसळल्यासारखं दिसणारं असं शहरातलं काहीतरी, कमी पडलास तर जमिनीच्या भेगा, असे सगळे फोटो आम्ही आखून ठेवले.

पावसाळी भटकंतीसाठी कसे कसे आणि कुठे कुठे जाल किंवा कसे कसे कुठे कुठे भिजून आलो याबद्दलचे लिखाण कढईत टाकले. मासिके, पाक्षिके, दैनिके, ब्लॉग्ज आणि फेसबुक सगळीकडे लवकरच वाचायला मिळेल हे बघितले. त्याबरोबरच कांदा भजी व इतर पावसाळी हादडणे कार्यक्रमासाठी सुयोग्य पाककृती वगैरेही तयार ठेवल्या.

आणि तू आलास.

आलास तो असा की सगळ्यांची दाणादाण उडवलीस. रोजचे जगणे मुश्कील करून ठेवलेस. कपडे वाळत नाहीत. रिक्षात, ट्रेनमधे पाऊस सर्व बाजूंनी आत येतोय. कामाला पोचायला उशीर, घरी यायला उशीर, कुठे कोरड्या अंगाने पोचायची शक्यताच नाही. सक्तीची घरकैद. स्कूटर स्किड झाली, रेनकोटला गळ्याशी भेग पडलीये त्यातून पाणी आता झिरपतंय. भिंतींना ओल आहे. पावसाळी भटकंतीला जाणे हा जिवाशी खेळच झालाय. कुठे कुठे पूर आलाय. अनेकांचं जगणं त्यात वाहून गेलंय.

एका बाजूला हे तर दुसरीकडे शोष पडलाय. तुझी वाट पाहताना माणसांची आयुष्ये काळवंडून गेलीयेत. तुझी नक्षत्रं कोरडी चाललीयेत.

असा कसा तू? नको तिथे चवताळलायस आणि नको तिथे पाठ फिरवलीयेस. आमची हतबलता झाकायला आम्ही स्पिरीट हा शब्द पांघरून घेतोय. तो ही आता तोकडा पडायला लागलाय. का करतोस असं? हे असंच करणारेस का यावर्षी सगळावेळ? ज्याच्या हिरोसारख्या एंट्रीसाठी एवढी तयारी केली तो तू असा व्हिलनसारखा का वागतोयस? सिनेमातल्या व्हिलनच्या नावाने बोटं मोडतात लोक. तेच होतंय आता. तुझ्या नावाने उपहासाच्या फोडण्या पडायला लागल्या आहेत.

आणि तू सोशल मीडियावरच्या लिखाणखोर दुनियेसारखा उगाच हळवा झालायस. तुझ्या या वागण्यावरही रम्य प्रतिक्रिया, लाईक्स आणि प्रेम देणं बंधनकारक झालंय. नाहीतर हल्ली तुलाही न्यूनगंड येतो आणि मग तुझा मूड जातो. आणि मग असा विचित्र वागतोस.

तुझा मूड गेलेला नाही आवडत मला. तुझ्याबरोबर खूप जुनी मैत्री आहे. तुझी गरज आहेच जगाला, मला. तुझ्या गोष्टी आठवणं, चघळत बसणं आवडतं मला. तुला माहिती नसलेली एक गोष्ट सांगते. बघ तुलाही छान वाटेल.

‘किंचितशी खिन्न छटा चेहऱ्यावर वागवत ती उभी. अचानक तिच्या गालावर एक थेंब पडतो. पहिल्या पावसाचा त्वचेला पहिला स्पर्श. काय घडतंय हे समजायला तिला काही क्षण लागतात. तोवर दुसरा, मग तिसरा थेंब पडतो. तिचा चेहरा आनंदाने चिंब. हातावर पाण्याचे थेंब झेलत ती गिरकी घेते. तिच्या आजूबाजूला अश्याच तिच्यासारख्या मैत्रिणी. पावसाशी खेळणाऱ्या. प्रत्येकीचा पाऊस वेगळा. हळूहळू जमिनीवर पाणी थोडेसे. ती त्यात जोरात उडी मारते. तिच्या मैत्रिणीच्या अंगावर ते पाणी उडते. मग मैत्रीण पण तेच करते. असा सगळा खेळ. थोड्याच वेळात त्या सगळ्या जणी नखशिखांत भिजलेल्या, मातीचिखलाने माखलेल्या. वरून पडणारे पाणी आणि हातापायाच्या तळव्याशी लोण्यासारख्या चिखलाचा स्पर्श ती अनुभवत राहते. हळूहळू अंतर्मुख होते. तिच्या मैत्रिणीही. एका हातावर थोडीशी माती घेऊन एकेक जण उभी राहते. सगळं चित्र बदललेलं. तळव्यावर ठेवलेल्या मातीकडे बघून मग समोर बघत कविता म्हणायला सुरू करते. मंचावरचा प्रकाश बदलतो. ती आणि सगळ्या मैत्रिणी समोरच्या प्रेक्षकाला पावसातून बाहेर काढून वेगळीकडे नेतात आणि अंधारात दिसेनाश्या होतात.’

खोट्या पावसाची खोटी आठवण. खोट्या पावसात भिजण्याची आठवण. प्रत्येक प्रयोगात पाऊस खोटा होता पण प्रत्येक प्रयोगात आम्ही खऱ्याच भिजलो होतो हे पक्कं आठवतंय. तू खरा येतोस तेव्हा असंच भिजायचं असतं हे तेव्हाच माझं ठरलं होतं.

वाळवंटातले डोंगर बघत राहता येतील अश्या जागी काम करायचे. तिथे तू आलास आणि मी अशीच भिजले. खरोखरीचा आलास. जून-जुलैचे म्हणजे खास तुझेच महिने. तिथलं ऋतूचं गणित वेगळं पण माझ्यासाठी हे तुझेच महिने. समोर लांबचलांब बॅकडेक. त्याच्या पलिकडे वाळवंटातले डोंगर. त्यातून कोलोरॅडोला जाणारा रस्ता. डोंगराच्या वर भगभगीत आकाश. तू यायला झालास की समोरच्या चित्रात लगबग सुरू व्हायची. पाच मिनिटात भगभगणारे आकाश खरोखरीच गडद जांभळं व्हायचं. वाळूच्या रंगाचे डोंगर आणि त्यावरची खुरटी झुडपे फोटोशॉपमध्ये सॅच्युरेशन कमी करावे तशी रंगहीन आणि काळपट होत जायची. बॅकडेकच्या फरशीवर वाळवंटाची पिवळी झाक पडलेली असायची ती गायब व्हायची. तिथे बर्फगार राखाडी रंग पसरायचा. जिथे काम करायचे त्या इमारतीचा अॅडोबी गुलाबी रंग नक्की दिसत राहायचा. तुझ्या रेषा मधेच प्रकाश पकडून चमकायच्या. माझ्या हातात कधी कुणाचे शूज रंगवायला असायचे तर कधी चामड्याचे पट्टे तयार करायचे असायचे कधी पुरुषांच्या स्कॉटिश पर्सेस नाहीतर कधी चित्रविचित्र दागिने. माझे हात काम करत राहायचे. डोळे तुला पिऊन घ्यायला उतावीळ. आल्या पावसात भिजायची असोशी माझ्याशिवाय कोणालाच नाही. हे खास भारतीयत्व वगैरे म्हणावं का? पंधरा मिनिटांच्या ब्रेकमध्ये तुझ्या अगदी काठावर उभे राहायचे. हळूच स्वतःचीच नजर चुकवून दोन तीन पावलं पुढे जायचे. तोवर कुणीतरी टोकायचेच. सर्दी होईल वगैरे म्हणून नाही. पण तुला असे भेटणे ही मज्जा म्हणून करायची गोष्टच नाही म्हणून. मी काठाशी परत. मी त्या फिरंगी मैत्रिणींना मॉन्सून ट्रेक्स बद्दल सांगायला जाई आणि एरवीचं हायकिंग ठीके पण तू कोसळत असतानाच जायचं काय नडलंय हे त्यांना कळत नसे. तिथे तू येतच असतोस अधूनमधून. आमच्याकडे वर्षातून चार महिने आणि तेही उन्हाळ्याने चांगले भाजून काढल्यावर. म्हणून बहुतेक तुझं कौतुक इतकं.

आता माझ्या शहरात तू वेड्यासारखा येतोस. छळतोस. पण तूच तर मला या शहराला आपलंसं करायला भाग पाडलंस. माझं शहर म्हणायला भाग पाडलंस. नरीमन पॉइंटला मी छत्री उघडली आणि “आपुन आया तो भिगनेका! क्या!” अशी दादागिरी करत ती तू उलटीपालटी करून टाकलीस. हे शहर मी सुंदरही करतो अनेकदा असं खडसावून सांगितलंस. मग एकदा एका आलिशान ठिकाणी कुणाला तरी भेटायला थांबलेले असताना खिडकीतून तू दिसत होतास. इतका जोरदार तुझा आवाज, तुझा वेग. मी खिडकीशी आले, खिडकीतून बाहेर पडले की खिडकीच विरघळली माहिती नाही. माझा आकार मात्र विरघळला होता. एकमेकांच्या आरपार जात होतो आपण. मी कोसळत होते तुझ्यासारखी अथक. नाचत होते. पण मी नव्हतेच. मी तू होते की तू मी होतास? कुणीतरी चहा विचारेपर्यंत मी अशीच आकारहीन होते. हातात चहाचा कप घेऊन मी खिडकीबाहेर बघितलं आणि तू डोळे मिचकावून परत कोसळायला लागलास. ही तुझीमाझी गंमत.

इकडचे तिकडचे शब्दांचे महापूर, तुझं असून अडचण नसून खोळंबा असणं हे सगळं तुझ्या एका स्पर्शाने गायब होतं. मी आपली गंमत परत जगते. थोडी जगण्याची तलखी कमी होते. जगण्याने श्वास कोंडल्यासारखा झालेला असतो तो जरा मोकळा होतो. थोडं बरं वाटतं. थोडी कविता सुचते.

- नी
-------------------
दैनिक लोकमत, मंथन पुरवणी, १५ जुलै २०१८ मधल्या लेखाची ही लिंक.
तू आणि मी... पावसासोबतचा दिलखुलास संवाद.

Read More

ड्रेस कोडची बहुरंगी भानगड

आज म्हणजे २० मे २०१८ च्या महानगरमध्ये आलेला माझा लेख 

-----------------------------------------------------------------

“आम्ही सगळ्या ग्रुपने मिळून मैत्रिणीच्या लग्नात घालण्यासाठी खास फाडलेल्या जीन्स खरेदी केल्यात.” 

“ऍडमिशन झाली. रोज कॉलजमध्ये जायला खास बनारसी साड्या घेतल्यात.”

“कॉन्फरन्समध्ये भाषण आहे. मेंदीवालीला बोलवायला हवं. दोन्ही हात आणि पायभरून मेंदी काढून घेणारे मी.  ”

काहीतरी गफलत वाटतेय ना? चुकीच्या ठिकाणी चुकीचे काहीतरी चाललंय. मैत्रिणीच्या लग्नात फाटक्या जीन्स घालायला, कॉलेजमध्ये रोज बनारसी साडी नेसायला आणि कॉन्फरन्समध्ये मेंदी लावून जायला बंदी नसते. तसं गेलं तर तिथून हाकलून देणार नसतं. पण तरीही हे चुकीचं वाटतं. या तिन्ही ठिकाणी कशा प्रकारचे कपडे घालायचे याचे काही नियम आपण पाळतोच. ते नियम समाजाने पाळावेत अशी समाज म्हणून अपेक्षाही असते. 

या नियमांनाच आपण ड्रेस कोड म्हणतो. कधी हे लिखित असतात तर कधी अलिखित. वेगवेगळे मुद्दे धरून हे नियम बनवलेले असतात. मग ते शक्यतो पाळले जातात आणि कधी कधी तोडलेही जातात. आता नियम तोडणे हे चूकच. त्यामुळे ड्रेस कोड पाळलाच पाहिजे अशी अपेक्षा असते. 

हे इतकं साधं, सोपं, सरळ, एकरेषीय असतं तर काय हवं होतं? पण तसं होत नाही. कान महोत्सवात रेड कार्पेटवर आपल्या उंच टाचांच्या चपलाहातात घेऊन एखादी क्रिस्टन स्टुअर्ट रेड कार्पेटचा ड्रेस कोड मुद्दामून तोडते. तर एकीकडे न्यायमूर्ती मॅडम तरुण वकील मुलींना अमुक प्रकारचे कपडे घालू नका असा ड्रेसकोडमध्ये नसलेला उपदेश करतात. या दोन्ही घटना नुसत्या कपड्यांशी संबंधित नसतात तर ही दोन्हीही महत्वाची सामाजिक विधाने असतात. यातूनच चर्चा सुरू होते. 

माणसाचे कपडे ही दृश्य संवादाची भाषा असते. एखाद्या व्यक्तीबद्दल एखाद्या ठराविक ठिकाणी जे काही मत तयार होते ते त्या व्यक्तीने कपडे काय आणि कसे घातलेत, केस कसे राखलेत, दागिने वगैरे काय आहेत वा नाहीयेत इत्यादी सगळ्या जामानिम्यावरून. मग अशा वेळेला ठराविक ठिकाणी एखाद्याबद्दल काय मत व्हायला हवे याबद्दल अपेक्षा तयार होतात. या अपेक्षांना धरून नियम बनवलेले असतात. 

दोन वर्षांपूर्वी कान चित्रपट महोत्सवामध्ये महत्वाच्या इव्हेण्टला काही महिलांना उंच टाचांचे शूज घातले नाहीत म्हणून प्रवेश दिला गेला नाही. खरंतर चित्रपट महोत्सवाला असा लिखित ड्रेस कोड नाही पण जगभरात चित्रपट, फॅशन, नाटक या गोष्टींशी संबंधित सोहळे, महोत्सव वगैरे बघितले तर अश्या सर्व प्रतिष्ठित ठिकाणी बहुतेक सर्व स्त्रिया या उंच टाचांच्या शूजमधेच दिसतात. स्त्रियांसाठी उंच टाचांचे शूज हा अलिखित ड्रेस कोडच आहे. उंच टाचांचे शूज म्हणजे सौंदर्य, कमनीयता, तारूण्य या सगळ्याचे एक प्रतीक असल्यासारखे. सौंदर्य, कमनीयता, तारूण्य याशिवायच्या स्त्री अश्या ठिकाणी निषिद्धच असे प्रवेश न द्यायचा निर्णय घेणाऱ्यांचे म्हणणे असावे. या म्हणण्याला विरोध म्हणून तिने यावर्षी रेड कार्पेटवर अनवाणीच जाणे पसंत केले. ती यावर्षीच्या ज्युरीमधे होतीच त्यात तिचे हॉलिवूडमधले स्थान बघता तिला अर्थातच कुणी अडवले नाही आणि तिचा विरोधही नोंदवलागेला. महोत्सवाच्या आयोजकांकडून असा नियम नाही हे वदवून घेण्यासाठी ही कृती महत्वाची ठरली.  

स्त्रीचे शरीर, आकार यांना नियमांमधे बसवून वस्तूकरण करण्याला आजवर जो विरोध झालेला आहे तो असाच वेगवेगळे ड्रेस कोडस तोडूनच झालेला आहे. मग ते स्त्रीवादी चळवळीच्या सुरूवातीच्या काळातले ब्रा-ज्वलन असो किंवा १८४० च्या दरम्यान अमेलिया ब्लूमरने तयार केलेला ब्लूमर कॉश्च्युम असो. 

हे झाले वस्तुकरणाबद्दल. पण जेव्हा न्यायमूर्ती इंदू मल्होत्रा स्त्री वकिलांना व्यवसायाला योग्य असे आणि सभ्य जामानिमा असावा असा उपदेशकरतात त्यात वस्तूकरण नसूनही त्याबद्दल चर्चा होतेच. 

बघायला गेलं तर हा उपदेश अगदी योग्य आहे. भारतीय बार कौन्सिलने स्त्रिया व पुरुषांसाठी ड्रेस कोड ठरवून दिलेला आहे त्यात व्यवसायाला योग्य आणि सभ्य असे शब्द येत नाहीत. पण अर्थातच ते अध्यहृत आहेत. पण जेव्हा न्यायमूर्ती मॅडम पलाझोसारखी कपड्यांची नावे घेऊन बोलतात तेव्हा प्रश्न पडतातच. बार कौन्सिलने दिलेल्या ड्रेस कोडमध्ये पलाझो येत नाहीत. पण त्यांना लांब स्कर्ट चालतो. साडी चालते. सलवार आणि कुडता चालतो. ओढणीसकट की शिवाय हे स्त्रियांनी स्वतः ठरवायचे आहे. 

लांब स्कर्ट म्हणजे नक्की किती लांब? गुडघ्यापर्यंत? गुडघ्याखाली? की घोट्यापर्यंत? पांढरी साडी म्हणजे हिंदी सिनेमातल्या विधवा मॉं सारखी? की पांढऱ्या साडीत पावसात भिजणारी हिरवीण दाखवतात तिच्यासारखी? सलवार - कुडता वापरताना कुडत्याची लांबी किती? तो अंगाबरोबर असायला हवा की घट्ट की ढगळ? त्याचा गळा किती खोल हवा? ओढणी घेतली तर कशी घ्यायची? या सगळ्या प्रश्नांना लिखित उत्तरे बार कौन्सिलच्या ड्रेस कोडमध्ये नाहीत. आपण घालू त्या कपड्यात सभ्यतेचे, प्रतिष्ठेचे कितीवळसे आहेत हे जिच्या तिच्या तारतम्यावर आधारित आहे. या तारतम्याचे काय करायचे? तारतम्याचे नियम लिहिता येत नाहीत आणि  तारतम्य कुठे विकतही मिळत नाही. 

पलाझोबद्दल बोलायचे तर जरा सलवार कुडता चालू शकतो तर पलाझो कुडता का चालू शकत नाही हे अनाकलनीय आहे. बारा कौन्सिलने नियम केले तेव्हा पलाझो अस्तित्वात नसतील पण आता आहेत. पलाझो - कुर्ता हे पुरेसे व्यावसायिक, सभ्य व प्रतिष्ठित दिसू शकतेच. तर मग ते चालणार नाही असे का? थोडक्यात हे नियम आता कालबाह्य झालेत आणि आजच्या काळाप्रमाणे ते बदलायला हवेत. 

म्हणजे पेहरावाच्या बाबतीत सभ्य, व्यावसायिक, प्रतिष्ठित हे कालानुरूप बदलू शकतं. आज जे असभ्य मानलं जातं ते उद्या सभ्य होउ शकतंच. तर मग सभ्य, व्यावसायिक आणि प्रतिष्ठित या संकल्पनाच गडबडलेल्या आहेत का? की पूर्णपणे तारतम्यावरच अवलंबून आहेत? आणि त्यावर अवलंबून असतील तर ड्रेस कोड हवा कशाला? 

सभ्य, प्रतिष्ठित वगैरे विशेषणे मुळातच माणसांची प्रतवारी ठरवणारी आहेत. जिथे जिथे व्यावसायिक ड्रेस कोड असतो आणि त्या ड्रेस कोडचा मूळ उद्देश सभ्य, प्रतिष्ठित, व्यावसायिक वगैरे दिसावे असा असतो. तिथे तिथे माणसांची प्रतवारी एवढीच माणसाची ओळख बनते. हे योग्य आहे की अयोग्य? व्यावसायिक स्तरावर जिथे वैयक्तिक तपशिलांना दूर सारून काम केले जाण्याची गरज आहे तिथे म्हणजे कोर्टात, सरकारी ऑफिसात, कंपनीत कदाचित हे योग्य असावे. 

पण ही ड्रेस कोडची चौकट अतिशय संकुचित आहे. यापलीकडे सभ्यता, प्रतिष्ठितपणा अस्तित्वात नाही असे नाही. या ठराविक चौकटीच्या बाहेरचे काही वापरले गेले तर त्या व्यक्तीला असभ्यतेचे लेबल लावले जाणे, त्या व्यक्तीची व्यावसायिक क्षमता पुरेशी नाही असे अंदाज बांधणे हेबालिश आणि अमानुष आहे. परत या चौकटी नुसत्याच काळाबरोबर नाही तर व्यवसायानुसारही बदलत जातात. पण या नियमांच्या चौकटीमुळेमाणसे एकमेकांवर शिक्के मारायला मोकळी होतात. 

मग ड्रेस कोड असूच नयेत का? कुणीही कसेही घालावेत कपडे? कारण कपड्यांवरून माणसाचा अंदाज बांधू नये म्हणतात. तर नाही असे होऊ शकत नाही. शेवटी कपडे हे दृश्य संवादाचे एक साधन आहे. कपड्यांना बघून समोरच्या माणसाबद्दल आडाखे बांधणे ही मानवी प्रवृत्ती आहे. आजवर बघितलेल्या माणसांच्यावर आधारित हे आडाखे बांधणे प्रत्येकाच्या नकळत होतच असते. होतच राहणार. नियमांचे तपशील बदलतील पण अलिखित का होईना नियम असणारच. माणूस आणि माणुसकी या नियमांच्यापेक्षा मोठी आहे ही जाणीव ठेवण्यात आपले माणूसपण आहे. नाही का? 

- नीरजा पटवर्धन

Read More

कापडाचोपडाच्या गोष्टी

बरेच दिवसांपासून वेशभूषेचा इतिहास या विषयाला धरून काहीतरी लिहायचं मनात होतं. वेशभूषेचा इतिहास शिकताना समाज, राजकारण, अर्थशास्त्र, विज्ञान अश्या सर्व गोष्टींच्या इतिहासाला समजून घेतल्याशिवाय पुढे जाता येत नाही. थोडक्यात आपले कपडे हे आपल्या जगाची कहाणी सांगतात असं म्हणता येईल. हे मला फार गमतीशीर आणि महत्वाचं वाटतं. तर तेच सगळं तुमच्या पर्यंत पोचावं म्हणून जानेवारी २०१८ पासून लोकमतच्या सखी पुरवणीमध्ये हा विषय घेऊन सदर सुरू केले आहे. दर महिन्याच्या शेवटच्या मंगळवारी हे सदर येईल. सदराचे नाव आहे ‘कापडाचोपडाच्या गोष्टी’. थोडी गम्मत, थोडी माहिती असे काहीसे स्वरूप आहे या सदराचे.
संपूर्ण लेख ब्लॉगवर टाकणार नाहीये. पण इथे लोकमतच्या लेखांच्या लिंका देते आहे.

• माणसाच्या मूलभूत गरजा तीन - अन्न, वस्त्र आणि निवारा हे आपण शाळेत असताना पाठ केलेले आहे. या तिन्ही गरजांचा इतिहास म्हणजे अख्ख्या मानवजातीचा इतिहास आहे. राजकीय, सामाजिक, वैज्ञानिक सर्व प्रकारच्या स्थित्यंतरांचे प्रतिबिंब या इतिहासात पडलेले दिसते. विविध कारणांमुळे मोठ्या प्रमाणावर माणसांचे स्थलांतर होते. अशा स्थलांतरानंतर जी देवाणघेवाण होते त्यातून कपड्यांचा इतिहास नवे वळण घेत जातो.    हे सर्व कुठून येते? - २९ जानेवारी २०१८

• आजच्या जगाचा विचार केला तर अंगाभोवती वेगवेगळ्या प्रकारे कापडाचे वेढे घालून बनवायची वस्त्रं ही केवळ भारतीय उपखंडात किंवा भारतीय उपखंडात मूळ असलेल्या लोकांच्यातच दिसतात. त्यामुळे भारतीयांनाच केवळ ही भन्नाट आयडिया सुचलेली आहे असा गैरसमज व्हायला भरपूर वाव असतो.  
  नेसूचे आख्यान - २७ फेब्रुवारी 

• अंगाभोवती कपडे गुंडाळून वस्त्रे तयार करण्याची आयडिया फक्त भारतीय उपखंडातली नसली तरी अंतरीयाचे किंवा कमरेवर बांधलेल्या वस्त्राचे काष्टा घालून दुटांगीकरण हे मात्र केवळ भारतीय उपखंडातच दिसून येते. 
  'साडी नेसणं...' - २७ मार्च 

• उगाचच शरीर झाकून ठेवण्याला नकार देणारी, शरीराचे आकार-उकार स्पष्ट करणारी वस्रं ही आपल्या भारतातच अस्तित्वात होती. ऐकायला, वाचायला गैरसोयीचं वाटलं तरीही हे आपल्याच महान संस्कृतीत घडलं..
  'झाकपाक' - २४ एप्रिल

• माणसं प्रवास करतात, स्थलांतर करतात, नवीन प्रदेश पादाक्रांत करतात. आपल्या जगण्याच्या पद्धती या नवीन ठिकाणी घेऊन जातात आणि नवीन ठिकाणच्या पद्धती आत्मसात करतात. नवीन प्रदेश पाहून, तिथल्या नवीन आणि मजेमजेच्या गोष्टी प्रवासी लोक आपल्या बरोबर घेऊन येतात. नवीन आलेल्या पद्धती आणि स्थानिक पद्धतींचा मिलाप होतो आणि संस्कृतीची कथा नवं वळण घेते..आपलं काय काय म्हणायचं? - २९ मे 
  
• ब्रिटिश भारतात आले तोपर्यंत भारताच्या वस्त्नकलेनं खूप प्रगती केलेली होती. भारतभरात प्रदेशानुसार कापड विणण्याचे प्रकार, त्यावरची नक्षी, कलाकुसर, कापड रंगवण्याची भारतीय साधनं आणि प्रक्रि या या सर्व गोष्टींचं प्रचंड वैविध्य होतं. काश्मिरी शालींबरोबरच याही सगळ्याची युरोपातून आलेल्या व्यापार्‍यांना भुरळ पडली.
  भारतीय वारसा - २६ जून
  
• एखाद्या संस्कृतीशी जोडलेली प्रतीकं, चिन्हं यांची देवाणघेवाण होणं हे अपरिहार्य आहेच,काही प्रमाणात!ते स्वागतार्हही आहे. नक्की किती आणि काय योग्य आणि अयोग्य याविषयी मात्र अजून संभ्रम आहेत.
  थांब सेलिना बिंदी लावते! - ३१ जुलै
• रोमानिया देशाचं फॅशनला वाहिलेलं एक मासिक.बिहोरच्या लोकांबरोबर त्यांच्या पारंपरिक भरतकाम कलेसाठी उभं राहिलं. आयुष्यभर भरतकाम करणा-या हातांनी आपल्या सुया, कात्र्यांनीशी लढायचं ठरवलं. बिहोरचे लोक अणि हे मासिक यांनी एकत्र येऊन बिहोर फॅशनचा एक ब्रॅण्ड तयार केला. आपल्या हातांनी बनवलेल्या सगळ्या पारंपरिक वस्तू योग्य नफा आकारून, पण तरीही सामान्य माणसाला परवडेल अशा किमतीत ऑनलाइन विकायला सुरूवात केली. थोड्याच दिवसात दणदणीत विक्रीचा एक उच्चांक गाठला गेला. 
  बलाढ्य दुष्टाचा पराजय आणि इतर गोष्टी - २८ ऑगस्ट
• युरोपातले उच्च खानदानी लोक आणि सत्ताकेंद्र यावर फॅशनच्याद्वारे नियंत्नण ठेवण्याची चौदाव्या लुईची योजना होती. उच्च अभिरूची, चोखंदळ,शानदार राहणीमान, विलासी जीवन या गोष्टींचं केंद्र फ्रान्स असलं पाहिजे अशी त्याची इच्छा होती. उंची आणि महागडी कापडं,कपडे, आभूषणं आणि इतर वस्तू फ्रान्समध्ये बनवल्या जाव्यात हे त्यानं घडवून आणलं.
  कूत्यूरोद्योग - २५ सप्टेंबर 

• ती कार्यकर्ती आहे? वाटत नाही अजिबात. साडी पाहिलीस का तिची? कॉटनबिटन नाहीये. व्यवस्थित फुलांचं डिझाइन आहे आणि नायलॉनची दिसते आहे. कार्यकर्तीचा साधेपणा कुठेय यात?’ ठकूच्या कार्यकर्त्या मैत्रिणीबद्दल कुणी तरी कुजबुजलं. कुजबूजकाकू पण कार्यकर्त्या होत्या. त्यांचा कार्यकर्ती म्हणून गणवेश एकदम मान्यताप्राप्त होता.  साधेपणाच्या नोंदी - ३० ऑक्टोबर 

• माणसानं कापड, रंग यांच्या साहाय्यानं शरीर झाकायला आणि सजवायला सुरू केलं तेव्हापासून कातडीवरचं आवरण हे त्या माणसाबद्दल बरंच काही सांगणारी दृश्यभाषा आहे. आणि ती वाचायला शिकणं ही मजेची गोष्ट आहे.
  शब्देविण संवादु! - २७ नोव्हेंबर

• जानेवारीपासून 'कापडाचोपडाच्या गोष्टी' हे सदर लिहिले. आजच्या 'अजून थोडी इतिहासाची पानं!' या लेखाने सदराचा समारोप करते आहे.  अजून थोडी इतिहासाची पानं - २५ डिसेंबर 

वाचा आणि प्रतिक्रिया कळवत राहा.

- नी 

Read More

गौरी आणि मी!

व्हॅलेन्टाइन निमित्त लिहिलेले काही 

वाचण्यात आलेल्या प्रेमाच्या गोष्टींमधे जिच्या गोष्टी जास्त खर्‍या, जास्त हाडामासाच्या आणि हे असे प्रेम जास्त शक्य आहे अश्या वाटल्या   तिच्याबद्दल थोडेसे... 

माझ्या टीनएज काळात आजूबाजूला अनेक ठरीव आणि कंटाळवाण्या गोष्टी होत्या. मुली स्वप्नांचे पतंग उडवू लागल्या तर ‘सासरी चालणार का पण?’ असला भिकारडा प्रश्न विचारून त्या स्वप्नांची वाट लावणे हे आपले परम कर्तव्य आहे असे अनेकांना वाटत असे. जे काय थोडेफार वाचन वगैरे करणारे लोक होते त्यांची झेप वपु काळे व तत्सम यापलीकडे जात नसे. हसरा समाधानी चेहरा, कामाला वाघ, पाहुण्यारावळ्यांना अर्ध्या  रात्रीही चारी ठाव स्वंयपाक करून वाढेल अशी अधिक शयनेषु रंभा अशी एक स्त्री प्रतिमा आदर्श म्हणून प्रोजेक्ट केली जात असे. स्त्री वा पुरुष साहित्यिकांच्या लिखाणात प्रकर्षाने हेच दिसत असे. सिनेमांच्याबद्दल तर सांगण्यातही अर्थ नाही. 

पण अश्या घट्ट कंटाळवाण्या माहौलमध्ये माझे घर जरा वेगळे होते. स्त्री, मिळून सार्‍याजणी, गौरी देशपांडे, आहे मनोहर तरी अश्या  खिडक्यांच्यातून आलेल्या वेगळ्या वार्‍यांचे माझ्या घरी स्वागत होते. आजूबाजूच्या वातावरणातून दिसणार्‍या आयुष्याबद्दलच्या, स्त्री-पुरूष नात्याबद्दलच्या ज्या टिपिकल शक्यता समोर होत्या त्यांच्यापलीकडे अनेक शक्यता आहेत जगण्याच्या हे भान येण्यासाठी गौरी  देशपांड्यांच्या लिखाणाचा मला उपयोग झाला. आजूबाजूचे वातावरण ज्या बावळट चौकटी घट्ट ठोकून बसवू पाहात होते ते नाकारले तरी बाई ही बाई असतेच आणि खरी व चांगलीही असू शकते हे तिने सांगितले मला. यासाठी ती मला महत्वाची आहे, आवडते हे म्हणायला लाज नाही वाटत मला. माझ्या अनेक मैत्रिणींना लग्नाचे रूखवत, हरतालिकेची पूजा एकत्र करणे ही लाडकी अॅक्टिव्हिटी वाटत असे. मला त्यावर आलेलाकंटाळा हे माझ्या वाया गेलेपणाचे प्रतिक होते. जीन्स घातल्यावर कपाळाला टिकली नाही म्हणून टिकलीचे पाकीट विकत घेऊन देऊन "आपण हिंदू आहोत.." वगैरे लेक्चर झोडणारे आचार्य लोक माझ्या मित्रमंडळात होते. माझ्या शाळेतल्या अनेक शिक्षिकांना आजही आमच्या शाळेच्या मुली घराला पहिलं महत्व देतात याचं कौतुक आहे.

या सगळ्यात माझी टिनेज/ कॉलेजची वर्षे तिच्या लिखाणाचा मला आधार मिळाला. परंपरा, संस्कृती वगैरेचे फास मी स्वतःला बसू दिले नाहीत ते तिच्यामुळे. ती परीपूर्ण लेखिका वगैरे आहे किंवा नाही हा मुद्दाच नाही. आज तिचे वाचल्यावर ती मला तशीच आवडेल, पचेल, पटेल का हे माहिती नाही. ती महत्वाची लेखिका होती हे नक्की. 

तिच्या साहित्यिक महत्वाला छाटून कमी करण्यासाठी कीबोर्ड सरसावून अनेकांनी बरीच विधाने नुकतीच केली होती फेबुवर. अमिताभ बच्चन ला मिळालेली प्रसिद्धी आणि गौरीला मिळालेले फॉलोइंग एकाच प्रतीचे, गौरीच्या व्यक्तिमत्वामुळे तिचा साहित्यिक बोलबाला झाला असले   काहीही तर्क वाचले. हे तर्क करणारे सगळे पुरुष आहेत ही एक वेगळी गंमत. हाडामासाची नायिका विथ ऑल हर फॉलीज आणि पुरुषी इगोला फारशी भीक न घालणारी हे अजूनही किती जणांना दुखते आहे हे बघून मजा वाटली. 

- नी

Read More