सबटायटल्सच्या नावानं!!

एवढ्यातच सबटायटल्स किती विचित्र असतात यासंदर्भातले उदगार वाचायला मिळाले. ते वाचून सबटायटल्स या प्रकाराबद्दल ’जे जे आपल्यास ठावे, ते ते इतरांना सांगावे, शहाणे करून सोडावे सकळ जन!’ या भावनेने सबटायटल्स बद्दल काही प्रवचन करणार आहे.
तुम्हाला चित्रपट ज्या भाषेतला आहे ती भाषा येत असेल तर ती सबटायटल्स तुम्ही वाचण्यासाठी नाहीत. सिनेमा बघा. सबटायटल्स वाचण्यात आपला वेळ घालवू नका. पण ते करायचेच असेल तर निदान काही मुद्दे लक्षात घ्या.
पुस्तकाचे भाषांतर व सबटायटल्स यात भाषांतर हा समान धागा असला तरी जमीन अस्मानाचा फरक असतो. पुस्तकाचा आस्वाद घेताना पुस्तकातील मजकूर हे एकमेव साधन असते. जे मूळ भाषेत लिहिले असेल ते दुसर्‍या भाषेतही नेमकेपणाने पोचवण्यासाठीही भाषांतरीत मजकूर हेच साधन असते. त्यामुळे तो मजकूर जास्तीत जास्त नेमकेपणाने, मूळ भाषेचा लहेजा सांभाळत पण दुसर्‍या भाषेतही आपसूक वाटेल अश्या प्रकारे आणावा लागतो. कधी कधी काही संकल्पना ज्या मूळ भाषेशी निगडीत संस्कृतीत अगदीच रोजच्या असतात त्या दुसर्‍या भाषेत जाताना त्या संस्कृतीला अनोळखी असतील तर थोड्या विस्ताराने समजावून द्याव्याही लागतात. तसेच मूळ भाषेत एखादे वाक्य ४ शब्दांचे असेल तर त्याचे भाषांतर करताना ७ शब्द करण्याची मुभा नक्कीच असते.
सबटायटल्स ही चित्रपटातली मौखिक भाषा न समजणार्‍याला टेकू म्हणूनच केवळ आलेली असतात/ असायला हवीत. चित्रभाषा ही बरीचशी जागतिक असते. आणि चित्रपटात सिनेमामधे समोर जे दिसत असते, ऐकू येत असते - म्हणजे भाषा कळली नाही तरी भाषेचा ताल, बोलणार्‍याच्या स्वरांचे चढ उतार वगैरे - यातून बरेच काही पोचत असते. पोचायला हवे. याउपर जे तपशील असतात ते सबटायटल्समधून पोचतात.
चित्रपट बघतानाच ही सबटायटल्स वाचली जातात त्यामुळे बघणार्‍याला ते वाचण्यासाठी वेगळे श्रम घ्यावे लागणार नाहीत, सिनेमा बघण्याकडे त्याचे दुर्लक्ष होणार नाही अश्या प्रकारे ही सबटायटल्स ठेवावी लागतात.
फ्रेममधली मूळ अ‍ॅक्शन झाकली जाऊ नये म्हणून फ्रेमच्या तळाला सबटायटल्स असतात. पण अगदी पाताळात गेल्यासारखी तळाच्या कडेला चिकटून ठेवून चालत नाही. त्यामुळे एका सबटायटलमधे दोनच ओळी योग्य ठरतात. त्याहून जास्त ओळी सिनेमा बघायला अडथळा आणू लागतात.
तसेच फ्रेमच्या डाव्या कडेपासून उजव्या कडेपर्यंत पसरलेली सबटायटल्स चित्रपटाच्या पडद्यासाठी त्रासदायक होतील. प्रत्येक संवादाच्या वेळेला बघणारा माणूस सबटायटल्स वाचण्यासाठी डावीकडून उजवीकडे नजर फिरवू शकत नाही. चक्कर येईल ना राव असे करून! :) त्यामुळे एका दृष्टीक्षेपात ते वाक्य वाचता यावे लागते. म्हणजेच डावी व उजवीकडून साधारण मध्यात असे ते वाक्य ठेवावे लागते. म्हणून चित्रपटांमधे एका ओळीत साधारण ३७ कॅरेक्टर्स विथ स्पेस यापलिकडे जाता येत नाही असा एक नियम आहे.
म्हणजे एक सबटायटल हे एका ओळीत जास्तीत जास्त ३७ कॅरेक्टर्स (विथ स्पेस) अश्या जास्तीत जास्त दोन ओळी एवढेच असू शकते.
आता यानंतर महत्वाचा म्हणजे वाक्य बोलण्यासाठी लागलेला वेळ. एक वाक्य बोलायला उदाहरणार्थ तीन सेकंद लागली असतील तर त्या वाक्याचे सबटायटल हे ही तेवढाच वेळ म्हणजे तीन सेकंदच दाखवता येते. ते तेवढ्यातच वाचून पुरे व्हावे लागते कारण त्या तीन सेकंदांच्या नंतर पुढचा संवाद असतो आणि पुढचे सबटायटल असते.
या सगळ्या बंधनांमुळे सबटायटल्समधे भाषा लालित्य अर्थातच कमी असते. म्हणजे आता बघा की ३७ कॅरेक्टर्समधे बसवताना शब्दाचे स्पेलिंग जितके लहान तितके बरे हे करावे लागणार. मग निवडलेला शब्द भाषालालित्य पातळीवर जरा कमी मार्कांचा असू शकतो.
सगळ्या संकल्पना जशाच्या तश्या भाषांतरीत होत नाहीत. एका भाषेत २ शब्दात जे सांगून होते ते इंग्रजीत लिहायला १० शब्दांचे वाक्य खर्ची घालावे लागते. ते तर शक्य नसते. मग कधी शब्दश: भाषांतर किंवा कधी जेमतेम सूचक भाषांतर केले जाते कारण बाकीचा मुद्दा संदर्भाने कळायला पडद्यावरची अ‍ॅक्शन असतेच.
जेव्हा चित्रपटाची मौखिक भाषा ही ग्रामीण, ठराविक लहेजाची वगैरे असते किंवा म्हणी, वाकप्रचारांचा अंतर्भाव असतो किंवा काव्यात्म शब्द असतात तेव्हा या सगळ्या बंधनात राहून केलेले भाषांतर थोडे कृत्रिमच वाटते. त्याला पर्याय नाही.
सबटायटल्स जेव्हा भाषांतरीत करण्यासाठी भाषांतरकाराकडे येतात तेव्हा ते शॉट बाय शॉट संवाद तोडलेले असतात किंवा सबटायटलचे पंचिंग जसे केले जाणार त्याप्रमाणे संवाद तोडलेले असतात. आणि ते तसेच भाषांतरीत करायचे असते.
एखादे बोललेले वाक्य लांबलचक असते. त्याचे दोन भाग पडू शकत असतात. अश्या वेळेला अनेकदा मराठीत जसे बोलले जाते त्याच्या बरोबर उलट म्हणजे दुसरा भाग आधी आणि पहिला भाग नंतर अशी रचना इंग्रजीत जास्त बरोबर असते. पण हे करता येत नाही. कारण जे बोलले आहे तेच त्या वेळेला सबटायटलमधे येणे सर्वसाधारणत: अपेक्षित असते.
अश्या अनेक कारणांमुळे सबटायटल्स हा उत्तम इंग्रजी साहित्याचा नमुना होऊ शकत नाही. अर्थात या सगळ्या मुद्द्यांना विचारात घेऊनही सबटायटल्स भाषांतरीत करणार्‍या व्यक्तीच्या कौशल्याचेही योगदान महत्वाचे असतेच.
सबटायटल्स म्हणजे काहीतरी विचित्र भाषांतर अश्या प्रकारच्या टिप्पण्या करण्याआधी हे सगळे ध्यानात घेतले जावे एवढीच एक अपेक्षा.
बाकी हल्ली सगळेच सूज्ञ, तज्ञ वगैरे असतातच..

- नी