एखादा सीन शूट होणार असतो. कनिष्ठ मध्यमवर्गीय घर असतं. रात्रीची निजानीज होण्याची वेळ असते. घरातले सगळेजण साधारण आता उठून लग्नाला जातील अश्या कपड्यांमधे असतात. ते दिग्दर्शकाला सांगायला जावं तर दिग्दर्शक म्हणतो चलता है, फ्रेम चकाचक दिखना चाहीये.
व्यक्तिरेखा पन्नाशीची खडतर आयुष्य काढलेली आणि कंटाळलेली, पिचलेली अशी बाई असते. पण सिनेमात मात्र ती केशरी गुलाबी अश्या रंगाच्या साड्या नेसते.
व्यक्तिरेखा तोंडाने एक बोलत असते आणि कपडे वेगळेच सांगत असतात. पण डिझायनर म्हणतो चलता है... कौन इतना दिखता है!
आणि माझी मैत्रिण विचारते ’प्रत्येक चित्रपटात दिग्दर्शक किंवा निर्माता कॉश्च्युम्सचा विचार करत असेल का?'
निर्माता कॉश्च्युम्सबद्दल विचार करताना मुळात बजेट या मुद्द्यावर येतो. सिनेमाचं बजेट कमी करायचं असेल तर पहिली कात्री कॉश्च्युमच्या खर्चावर चालवली जाते. नटांचे नातेवाईक आणि त्यांची पंचतारांकीत उस्तवार ही अनेकदा निर्मात्याला कॉश्च्युम्सच्या खर्चापेक्षा महत्वाची वाटत असते.
एका ठिकाणी असंच झालं. कॉश्च्युम्सच्या गरजेच्या बजेटच्या एक चतुर्थांश मधे कॉश्च्युम्स बसव असं एका निर्मिती प्रमुख म्हणवणार्या माणसाने सांगितलं. ’अरे भाजीवाल्याकडून भाजी घेतानाही इतकं बार्गेनिंग करत नाही आपण!’ असं मनात म्हणत मी तिथून निघाले. अजून दुसर्या एका ठिकाणी १८८०-१८९० च्या काळातल्या एका कथेवरचा होऊ घातलेला चित्रपट माझ्याकडे डिझायनिंगसाठी एक निर्मिती सल्लागार घेऊन आला. जुन्या ओळखीची आठवण देत मला कमी पैशात काम करण्याची विनंती करू लागला. ऐतिहासिक काळ उभा करायचा तर कपड्यांचं बजेट जास्त असायला हवं हे त्याच्या गावीही नाही. जुन्या ओळखीखातर मी स्वतःचे पैसे घेतले नाहीत तरी कापड दुकानदार, शिंपी, बाकी सगळा कॉश्च्युमचा ताफा फुकटात काम करणार नाही. १०० रू मीटरचं कापड २ रू मीटरने मिळत नाही हे त्यांना पटायलाच तयार नाही. यावर निर्माता म्हणे मॉबमधे गावातल्या लोकांचे आहेत तेच कपडे वापरायचे. पण १८८० पासून २००५ या १२५ वर्षांच्या काळात गावातले कपडेही बदललेत हे त्याला मान्य नव्हतंच. मग दिग्दर्शक म्हणे की तसंही दुष्काळाची वेळ आहे म्हणजे लोक कमीच कपडे घालणार. डोक्याला फेटे नसतीलच. हे तर्कशास्त्र माझ्यासाठी अनाकलनीय होतं. दुष्काळ सुरू झाल्यावर माणसे नवीन कपडे घेणार नाहीत, त्यांना आहेत ते कपडे धुवायला पाणी मिळणार नाही त्यामुळे कपडे खूप मळके आणि जुने असतील पण दुष्काळ सुरू झाला म्हणून अंगावरचे कपडे कसे काढून टाकतील? फेटा रोजच्या वापरात तसाही नसतो पण पागोटी आणि मुंडाशी तर असतातच ना आणि काहीही झालं तरी दुष्काळाच्या परिस्थितीतही १८८० चा काळ लक्षात घेता गावातला माणूस गावात फिरताना किंवा प्रतिष्ठीत व्यक्तीसमोर उघड्या डोक्याने कसा जाईल? असं आपलं माझं लॉजिक. शेवटी 'नीरजा बदलली आता. मोठी समजायला लागली स्वतःला!' अश्या तात्पर्यावर समोरच्याने चर्चा संपवली.
काही ठिकाणी जिथे बजेटचा विचार करायची गरज नसते तिथे कॉश्च्युम्सच्या बाबतीत नट खुश म्हणजे दिग्दर्शक खुश आणि निर्माता खुश. कथा, व्यक्तिरेखा इत्यादी गेल्या उडत. आणि सगळा चकचकाट बघून, आपल्या आवडत्या नटनटीला नवीन आणि ट्रेण्डी अवतारात पाहून पंखे आणि अनुकरणवादी खुश असा सगळा खुशीचा मामला असतो.
तर काही ठिकाणी दिग्दर्शकाला तपशीलात काम करणारे लोकच नको असतात. असंच एका चित्रपटाचं कॉश्च्युम डिझाइन मी करत होते. इथल्या लोकांसाठी फिल्म बनवत नाही मी असं म्हणत दिग्दर्शक एक मसाला फिल्म इंग्रजीतून बनवत होता. चित्रपटाच्या दृश्यात्मकतेकडे नीट लक्ष द्यायचंय अश्या वाक्यांमुळे मला या दिग्दर्शकाबद्दल खूपच आशा निर्माण झाली होती. मी आपलं प्रत्येक व्यक्तिरेखेला एक ठराविक रंगसंगती, प्रत्येकाचा एक ठराविक लुक जो व्यक्तिरेखेच्या ग्राफबरोबर बदलत जाईल असलं काय काय ठरवलं. भरपूर स्केचेस, भरपूर पेपरवर्क केलं. ती फाइल बघून दिग्दर्शकाने ओके दिला. मी खुश की ’वा चांगल्या दिग्दर्शकाबरोबर काम करतोय आपण. मी अजून उत्साहात त्याला सिनेमॅटोग्राफरच्या लायटींग पॅटर्न, रंगसंगती, टेक्श्चर बद्दल विचारायला गेले. तेव्हा उत्तर काहीच आलं नाही. मग जेव्हा सगळे कपडे बनून आले तेव्हा एकेका व्यक्तिरेखेची ठराविक रंगसंगती बघून दिग्दर्शकाचा पापड मोडला.
"ये क्या डीझाइन है! सारे कलर्स आने चाहीये ना कपडोंमे?"
"सर, कॅरेक्टर का कलर पॅलेट हमने तय किया था." इति मी.
"तो क्या हुआ? सारे कलर्स नही आये तो व्हिज्युअल अच्छा नही दिखेगा. सारे कलर्स आने चाहीये. बाकी इतना किसीको समझता नही है. वो सब चल जाता है!" ’अरे काय रंगपंचमी आहे काय मी मनातल्या मनात चरफडले.
अशी आपल्या चित्रपटक्षेत्राला या चलता है ची लागण झालेली आहे. बारीकसारीक तपशील तर सोडूनच द्या पण ठळक ठळक गोष्टी सुद्धा ’चलता है!’ म्हणत दुर्लक्षिल्या जातात. त्यामुळे तंत्रज्ञ कितीही चांगला असला तरी दिग्दर्शकाला प्रत्येक तंत्राच्या ताकदीचा अंदाजच नसेल तर त्या चांगल्या तंत्रज्ञाचंही लोणचं घातलं जातं. आणि मग कधीतरी मोगल काळातील सीन असतो. व्यक्तिरेखा सम्राज्ञीची असते. पण झिरझिरीत ओढणी लेवून आल्याने ती मुजरेवाली ’कनिज’ दिसत असते. तिच्या बरोबरीच्या सख्यांच्या ओढण्या सिंथेटिक कापडांच्या दिसत असतात. त्या सगळ्यांच्या कपड्याला लावलेल्या सेफ्टिपिना दिसत असतात. सिंथेटिक कापड आणि सेफ्टिपिना दोन्ही मोगल काळात अस्तित्वात नव्हतं हे जगजाहीर असतं. तरी माझी मैत्रिण म्हणते हिंदी सिनेमात इतकं कशाला बघायचं आपण? तेवढं तर चालतंच ना!
आपण एकुणातच तडजोड करणारी माणसं. गोष्टी चालवून घेण्याची अतोनात सवय आपल्याला. त्यामुळे प्रेक्षकच ’चलता है’ म्हणतात. मग काही प्रश्नच नसतो. कधी कधी वाटतं मला की चुकून एखाद्या दिवशी प्रेक्षकांनी हे चालवून घेणं सोडलं तर काय होईल? तेव्हा तरी आम्ही ’चलता है!’ सोडून देऊन आपली पद्धत बदलण्याचा प्रयत्न करू? की प्रेक्षकांना मूर्ख बनवतच राहू? असो.
हा या मालिकेचा समारोपाचा लेख. प्रेक्षक तडजोड करायचं आणि आम्ही ’चलता है!’ म्हणणं लवकरच सोडून देऊ एवढ्या आशेवर समाप्त करतेय. आठ लेखांच्या या मालिकेच्या शेवटी काही जणांना तरी या ’सोंग सजवण्याच्या कलेचं’ म्हणणं कळलं तरी माझं लिहिणं सुफळ संपूर्ण झालं. शेवटी काय रांधणार्याच्या कौशल्याबरोबरच जेवणार्याचं हवंनको तेवढंच महत्वाचं असतं नाही का? बघा विचार करून....
---नीरजा पटवर्धन
व्यक्तिरेखा पन्नाशीची खडतर आयुष्य काढलेली आणि कंटाळलेली, पिचलेली अशी बाई असते. पण सिनेमात मात्र ती केशरी गुलाबी अश्या रंगाच्या साड्या नेसते.
व्यक्तिरेखा तोंडाने एक बोलत असते आणि कपडे वेगळेच सांगत असतात. पण डिझायनर म्हणतो चलता है... कौन इतना दिखता है!
आणि माझी मैत्रिण विचारते ’प्रत्येक चित्रपटात दिग्दर्शक किंवा निर्माता कॉश्च्युम्सचा विचार करत असेल का?'
निर्माता कॉश्च्युम्सबद्दल विचार करताना मुळात बजेट या मुद्द्यावर येतो. सिनेमाचं बजेट कमी करायचं असेल तर पहिली कात्री कॉश्च्युमच्या खर्चावर चालवली जाते. नटांचे नातेवाईक आणि त्यांची पंचतारांकीत उस्तवार ही अनेकदा निर्मात्याला कॉश्च्युम्सच्या खर्चापेक्षा महत्वाची वाटत असते.
एका ठिकाणी असंच झालं. कॉश्च्युम्सच्या गरजेच्या बजेटच्या एक चतुर्थांश मधे कॉश्च्युम्स बसव असं एका निर्मिती प्रमुख म्हणवणार्या माणसाने सांगितलं. ’अरे भाजीवाल्याकडून भाजी घेतानाही इतकं बार्गेनिंग करत नाही आपण!’ असं मनात म्हणत मी तिथून निघाले. अजून दुसर्या एका ठिकाणी १८८०-१८९० च्या काळातल्या एका कथेवरचा होऊ घातलेला चित्रपट माझ्याकडे डिझायनिंगसाठी एक निर्मिती सल्लागार घेऊन आला. जुन्या ओळखीची आठवण देत मला कमी पैशात काम करण्याची विनंती करू लागला. ऐतिहासिक काळ उभा करायचा तर कपड्यांचं बजेट जास्त असायला हवं हे त्याच्या गावीही नाही. जुन्या ओळखीखातर मी स्वतःचे पैसे घेतले नाहीत तरी कापड दुकानदार, शिंपी, बाकी सगळा कॉश्च्युमचा ताफा फुकटात काम करणार नाही. १०० रू मीटरचं कापड २ रू मीटरने मिळत नाही हे त्यांना पटायलाच तयार नाही. यावर निर्माता म्हणे मॉबमधे गावातल्या लोकांचे आहेत तेच कपडे वापरायचे. पण १८८० पासून २००५ या १२५ वर्षांच्या काळात गावातले कपडेही बदललेत हे त्याला मान्य नव्हतंच. मग दिग्दर्शक म्हणे की तसंही दुष्काळाची वेळ आहे म्हणजे लोक कमीच कपडे घालणार. डोक्याला फेटे नसतीलच. हे तर्कशास्त्र माझ्यासाठी अनाकलनीय होतं. दुष्काळ सुरू झाल्यावर माणसे नवीन कपडे घेणार नाहीत, त्यांना आहेत ते कपडे धुवायला पाणी मिळणार नाही त्यामुळे कपडे खूप मळके आणि जुने असतील पण दुष्काळ सुरू झाला म्हणून अंगावरचे कपडे कसे काढून टाकतील? फेटा रोजच्या वापरात तसाही नसतो पण पागोटी आणि मुंडाशी तर असतातच ना आणि काहीही झालं तरी दुष्काळाच्या परिस्थितीतही १८८० चा काळ लक्षात घेता गावातला माणूस गावात फिरताना किंवा प्रतिष्ठीत व्यक्तीसमोर उघड्या डोक्याने कसा जाईल? असं आपलं माझं लॉजिक. शेवटी 'नीरजा बदलली आता. मोठी समजायला लागली स्वतःला!' अश्या तात्पर्यावर समोरच्याने चर्चा संपवली.
काही ठिकाणी जिथे बजेटचा विचार करायची गरज नसते तिथे कॉश्च्युम्सच्या बाबतीत नट खुश म्हणजे दिग्दर्शक खुश आणि निर्माता खुश. कथा, व्यक्तिरेखा इत्यादी गेल्या उडत. आणि सगळा चकचकाट बघून, आपल्या आवडत्या नटनटीला नवीन आणि ट्रेण्डी अवतारात पाहून पंखे आणि अनुकरणवादी खुश असा सगळा खुशीचा मामला असतो.
तर काही ठिकाणी दिग्दर्शकाला तपशीलात काम करणारे लोकच नको असतात. असंच एका चित्रपटाचं कॉश्च्युम डिझाइन मी करत होते. इथल्या लोकांसाठी फिल्म बनवत नाही मी असं म्हणत दिग्दर्शक एक मसाला फिल्म इंग्रजीतून बनवत होता. चित्रपटाच्या दृश्यात्मकतेकडे नीट लक्ष द्यायचंय अश्या वाक्यांमुळे मला या दिग्दर्शकाबद्दल खूपच आशा निर्माण झाली होती. मी आपलं प्रत्येक व्यक्तिरेखेला एक ठराविक रंगसंगती, प्रत्येकाचा एक ठराविक लुक जो व्यक्तिरेखेच्या ग्राफबरोबर बदलत जाईल असलं काय काय ठरवलं. भरपूर स्केचेस, भरपूर पेपरवर्क केलं. ती फाइल बघून दिग्दर्शकाने ओके दिला. मी खुश की ’वा चांगल्या दिग्दर्शकाबरोबर काम करतोय आपण. मी अजून उत्साहात त्याला सिनेमॅटोग्राफरच्या लायटींग पॅटर्न, रंगसंगती, टेक्श्चर बद्दल विचारायला गेले. तेव्हा उत्तर काहीच आलं नाही. मग जेव्हा सगळे कपडे बनून आले तेव्हा एकेका व्यक्तिरेखेची ठराविक रंगसंगती बघून दिग्दर्शकाचा पापड मोडला.
"ये क्या डीझाइन है! सारे कलर्स आने चाहीये ना कपडोंमे?"
"सर, कॅरेक्टर का कलर पॅलेट हमने तय किया था." इति मी.
"तो क्या हुआ? सारे कलर्स नही आये तो व्हिज्युअल अच्छा नही दिखेगा. सारे कलर्स आने चाहीये. बाकी इतना किसीको समझता नही है. वो सब चल जाता है!" ’अरे काय रंगपंचमी आहे काय मी मनातल्या मनात चरफडले.
अशी आपल्या चित्रपटक्षेत्राला या चलता है ची लागण झालेली आहे. बारीकसारीक तपशील तर सोडूनच द्या पण ठळक ठळक गोष्टी सुद्धा ’चलता है!’ म्हणत दुर्लक्षिल्या जातात. त्यामुळे तंत्रज्ञ कितीही चांगला असला तरी दिग्दर्शकाला प्रत्येक तंत्राच्या ताकदीचा अंदाजच नसेल तर त्या चांगल्या तंत्रज्ञाचंही लोणचं घातलं जातं. आणि मग कधीतरी मोगल काळातील सीन असतो. व्यक्तिरेखा सम्राज्ञीची असते. पण झिरझिरीत ओढणी लेवून आल्याने ती मुजरेवाली ’कनिज’ दिसत असते. तिच्या बरोबरीच्या सख्यांच्या ओढण्या सिंथेटिक कापडांच्या दिसत असतात. त्या सगळ्यांच्या कपड्याला लावलेल्या सेफ्टिपिना दिसत असतात. सिंथेटिक कापड आणि सेफ्टिपिना दोन्ही मोगल काळात अस्तित्वात नव्हतं हे जगजाहीर असतं. तरी माझी मैत्रिण म्हणते हिंदी सिनेमात इतकं कशाला बघायचं आपण? तेवढं तर चालतंच ना!
आपण एकुणातच तडजोड करणारी माणसं. गोष्टी चालवून घेण्याची अतोनात सवय आपल्याला. त्यामुळे प्रेक्षकच ’चलता है’ म्हणतात. मग काही प्रश्नच नसतो. कधी कधी वाटतं मला की चुकून एखाद्या दिवशी प्रेक्षकांनी हे चालवून घेणं सोडलं तर काय होईल? तेव्हा तरी आम्ही ’चलता है!’ सोडून देऊन आपली पद्धत बदलण्याचा प्रयत्न करू? की प्रेक्षकांना मूर्ख बनवतच राहू? असो.
हा या मालिकेचा समारोपाचा लेख. प्रेक्षक तडजोड करायचं आणि आम्ही ’चलता है!’ म्हणणं लवकरच सोडून देऊ एवढ्या आशेवर समाप्त करतेय. आठ लेखांच्या या मालिकेच्या शेवटी काही जणांना तरी या ’सोंग सजवण्याच्या कलेचं’ म्हणणं कळलं तरी माझं लिहिणं सुफळ संपूर्ण झालं. शेवटी काय रांधणार्याच्या कौशल्याबरोबरच जेवणार्याचं हवंनको तेवढंच महत्वाचं असतं नाही का? बघा विचार करून....
---नीरजा पटवर्धन