कापडाचोपडाच्या गोष्टी - सर्व लेखांचे दुवे.

 

वेशभूषेचा इतिहास शिकताना समाज, राजकारण, अर्थशास्त्र, विज्ञान अश्या सर्व गोष्टींच्या इतिहासाला समजून घेतल्याशिवाय पुढे जाता येत नाही. थोडक्यात आपले कपडे हे आपल्या जगाची कहाणी सांगतात असं म्हणता येईल. हे मला फार गमतीशीर आणि महत्वाचं वाटतं. तर तेच सगळं तुमच्या पर्यंत पोचावं म्हणून जानेवारी २०१८ मधे लोकमतमधे हा विषय घेऊन सदर लिहिले होते. सदराचे नाव ‘कापडाचोपडाच्या गोष्टी’. थोडी गम्मत, थोडी माहिती असे काहीसे स्वरूप आहे या सदराचे. या सदरातील सर्व लेख तसेच याच विषयावरचे इतरत्र लिहिलेले लेख हे सगळे याच ब्लॉगवर आहेत. पण लेबलने शोधल्यावर सगळे लेख एकदम सापडत नाहीत म्हणून इथे सर्व लेखांचे दुवे इथे टाकते आहे.

• माणसाच्या मूलभूत गरजा तीन - अन्न, वस्त्र आणि निवारा हे आपण शाळेत असताना पाठ केलेले आहे. या तिन्ही गरजांचा इतिहास म्हणजे अख्ख्या मानवजातीचा इतिहास आहे. राजकीय, सामाजिक, वैज्ञानिक सर्व प्रकारच्या स्थित्यंतरांचे प्रतिबिंब या इतिहासात पडलेले दिसते. विविध कारणांमुळे मोठ्या प्रमाणावर माणसांचे स्थलांतर होते. अशा स्थलांतरानंतर जी देवाणघेवाण होते त्यातून कपड्यांचा इतिहास नवे वळण घेत जातो.    हे सर्व कुठून येते? - २९ जानेवारी २०१८

• आजच्या जगाचा विचार केला तर अंगाभोवती वेगवेगळ्या प्रकारे कापडाचे वेढे घालून बनवायची वस्त्रं ही केवळ भारतीय उपखंडात किंवा भारतीय उपखंडात मूळ असलेल्या लोकांच्यातच दिसतात. त्यामुळे भारतीयांनाच केवळ ही भन्नाट आयडिया सुचलेली आहे असा गैरसमज व्हायला भरपूर वाव असतो.  
  नेसूचे आख्यान - २७ फेब्रुवारी 

• अंगाभोवती कपडे गुंडाळून वस्त्रे तयार करण्याची आयडिया फक्त भारतीय उपखंडातली नसली तरी अंतरीयाचे किंवा कमरेवर बांधलेल्या वस्त्राचे काष्टा घालून दुटांगीकरण हे मात्र केवळ भारतीय उपखंडातच दिसून येते. 
  'साडी नेसणं...' - २७ मार्च 

• उगाचच शरीर झाकून ठेवण्याला नकार देणारी, शरीराचे आकार-उकार स्पष्ट करणारी वस्रं ही आपल्या भारतातच अस्तित्वात होती. ऐकायला, वाचायला गैरसोयीचं वाटलं तरीही हे आपल्याच महान संस्कृतीत घडलं.. 
  'झाकपाक' - २४ एप्रिल

• माणसं प्रवास करतात, स्थलांतर करतात, नवीन प्रदेश पादाक्रांत करतात. आपल्या जगण्याच्या पद्धती या नवीन ठिकाणी घेऊन जातात आणि नवीन ठिकाणच्या पद्धती आत्मसात करतात. नवीन प्रदेश पाहून, तिथल्या नवीन आणि मजेमजेच्या गोष्टी प्रवासी लोक आपल्या बरोबर घेऊन येतात. नवीन आलेल्या पद्धती आणि स्थानिक पद्धतींचा मिलाप होतो आणि संस्कृतीची कथा नवं वळण घेते..
  आपलं काय काय म्हणायचं? - २९ मे 
  
  
• ब्रिटिश भारतात आले तोपर्यंत भारताच्या वस्त्नकलेनं खूप प्रगती केलेली होती. भारतभरात प्रदेशानुसार कापड विणण्याचे प्रकार, त्यावरची नक्षी, कलाकुसर, कापड रंगवण्याची भारतीय साधनं आणि प्रक्रि या या सर्व गोष्टींचं प्रचंड वैविध्य होतं. काश्मिरी शालींबरोबरच याही सगळ्याची युरोपातून आलेल्या व्यापार्‍यांना भुरळ पडली. 
  भारतीय वारसा - २६ जून
  
  
• एखाद्या संस्कृतीशी जोडलेली प्रतीकं, चिन्हं यांची देवाणघेवाण होणं हे अपरिहार्य आहेच,काही प्रमाणात!ते स्वागतार्हही आहे. नक्की किती आणि काय योग्य आणि अयोग्य याविषयी मात्र अजून संभ्रम आहेत.
  थांब सेलिना बिंदी लावते! - ३१ जुलै
• रोमानिया देशाचं फॅशनला वाहिलेलं एक मासिक.बिहोरच्या लोकांबरोबर त्यांच्या पारंपरिक भरतकाम कलेसाठी उभं राहिलं. आयुष्यभर भरतकाम करणा-या हातांनी आपल्या सुया, कात्र्यांनीशी लढायचं ठरवलं. बिहोरचे लोक अणि हे मासिक यांनी एकत्र येऊन बिहोर फॅशनचा एक ब्रॅण्ड तयार केला. आपल्या हातांनी बनवलेल्या सगळ्या पारंपरिक वस्तू योग्य नफा आकारून, पण तरीही सामान्य माणसाला परवडेल अशा किमतीत ऑनलाइन विकायला सुरूवात केली. थोड्याच दिवसात दणदणीत विक्रीचा एक उच्चांक गाठला गेला. 
  बलाढ्य दुष्टाचा पराजय आणि इतर गोष्टी - २८ ऑगस्ट
• युरोपातले उच्च खानदानी लोक आणि सत्ताकेंद्र यावर फॅशनच्याद्वारे नियंत्नण ठेवण्याची चौदाव्या लुईची योजना होती. उच्च अभिरूची, चोखंदळ,शानदार राहणीमान, विलासी जीवन या गोष्टींचं केंद्र फ्रान्स असलं पाहिजे अशी त्याची इच्छा होती. उंची आणि महागडी कापडं,कपडे, आभूषणं आणि इतर वस्तू फ्रान्समध्ये बनवल्या जाव्यात हे त्यानं घडवून आणलं.
  कूत्यूरोद्योग - २५ सप्टेंबर 

• ती कार्यकर्ती आहे? वाटत नाही अजिबात. साडी पाहिलीस का तिची? कॉटनबिटन नाहीये. व्यवस्थित फुलांचं डिझाइन आहे आणि नायलॉनची दिसते आहे. कार्यकर्तीचा साधेपणा कुठेय यात?’ ठकूच्या कार्यकर्त्या मैत्रिणीबद्दल कुणी तरी कुजबुजलं. कुजबूजकाकू पण कार्यकर्त्या होत्या. त्यांचा कार्यकर्ती म्हणून गणवेश एकदम मान्यताप्राप्त होता.  
  साधेपणाच्या नोंदी - ३० ऑक्टोबर 

• माणसानं कापड, रंग यांच्या साहाय्यानं शरीर झाकायला आणि सजवायला सुरू केलं तेव्हापासून कातडीवरचं आवरण हे त्या माणसाबद्दल बरंच काही सांगणारी दृश्यभाषा आहे. आणि ती वाचायला शिकणं ही मजेची गोष्ट आहे.
  शब्देविण संवादु! - २७ नोव्हेंबर

• जानेवारीपासून 'कापडाचोपडाच्या गोष्टी' हे सदर लिहिले. आजच्या 'अजून थोडी इतिहासाची पानं!' या लेखाने सदराचा समारोप करते आहे.  अजून थोडी इतिहासाची पानं - २५ डिसेंबर   

-----------------------------------

• एखादी वस्तू अंगावर असणे वा नसणे यामुळे चळवळ होत नाही असे म्हणणारे एखादी वस्तू अंगावर असण्यानेच स्त्रीच्या चारित्र्याची ग्वाही मिळते हे मात्र छातीठोकपणे म्हणतात. हे गमतीशीर जरूर आहे पण यात नवल वाटण्यासारखं काही नाही. लाज, इभ्रत, प्रतिष्ठा या केवळ बाईनेच जपायच्या गोष्टी असताना ते सगळं वेशीवर टांगून आपलं एक अंतर्वस्त्र या बाया जाळतात म्हणजे त्यांची डोकीच फिरली असली पाहिजेत असं सहजपणे समजणारा समाज अजून जगाच्या पाठीवर सगळीकडेच आहे. 
  आतली गोष्ट! - 'माहेर' मासिक मार्च २०११ महिला दिन विशेषांक

• लहानपणापासून नव्वारी साडी म्हणजे काहीतरी प्रचंड अवघड, गूढ आणि एकदम खानदानी प्रकरण असावं असा एक समज बसला होता डोक्यात. माझी आजी काही नव्वारी नेसत नाही. पण नव्वारी नेसणार्‍या लांबच्या आज्या घरी आल्या की मला खूप मस्त वाटायचं. आपल्या नात्यात पण हे अवघड आणि खानदानी प्रकरण आहे याचं समाधान वाटायचं. पण तरी कधी नव्वारी नेसून बघण्याचा प्रयत्न केला नव्हता.
  गुंडाळलेल्या कापडाची कहाणी!! - मायबोली गणेशोत्सव २००९ 
  
  
• हॅण्डलूमची टापटिपीने नेसलेली साडी, डोळ्यात न घुसणारे रंग, अगदी मोजके किंवा नसलेलेच दागिने आणि इतर गोष्टी, व्यवस्थित बसवलेले छोटे केस, साधेपणा, नीटनेटकेपणा पुरेपूर. हा जामानिमा केलेली व्यक्ती दिसली की आपोआपच ती व्यक्ती विद्वान, कर्तुत्ववान, उच्चपदस्थ, आदरणीय इत्यादी असणार असा आपला सर्वांचा समज होतो. आदरणीय विदुषी वेशभूषेचा गाभा अजूनही साधारण हाच आहे. 
  साडीवरून ट्रेंचकोट! - दैनिक लोकमत १९ नोव्हेंबर २०१७ 
  
  
• माणसाचे कपडे ही दृश्य संवादाची भाषा असते. एखाद्या व्यक्तीबद्दल एखाद्या ठराविक ठिकाणी जे काही मत तयार होते ते त्या व्यक्तीने कपडे काय आणि कसे घातलेत, केस कसे राखलेत, दागिने वगैरे काय आहेत वा नाहीयेत इत्यादी सगळ्या जामानिम्यावरून. 
  ड्रेस कोडची बहुरंगी भानगड - २० मे २०१८ महानगर

• “त्या बिचाऱ्या दिपिकेला आपले कपडे कुलुपात ठेवावे लागत असतील नै? कधी रणवीर डल्ला मारेल काय सांगता येतंय काय? ” रणवीर सिंगचे नवीन फोटो आले की व्हॉटसॅपवर किमान पंचवीसवेळातरी हा डबडा विनोद येतो. 
  तिचा वेष त्याचा वेष - पुन्हा स्त्री उवाच या डिजिटल अंकात ८ मार्च २०२०

• "हे कपडे घालून त्या ठिकाणी जाणं बरं दिसेल का?"  कुणीतरी कुणाला तरी टोकलं. कुणीतरी हाच प्रश्न आरशात बघत स्वतःशीच उच्चारला. कुणीतरी मॉलमधल्या रॅकवरचा कपडा अंगाला लावून दाखवत बरोबरच्या कुणालातरी विचारला. खूप खूप प्रकारे हाच प्रश्न अनेकांनी खेळवून बघितला. हे आजचं नाही. मानवाच्या इतिहासात अंगावर विविध गोष्टी वागवण्याची सुरुवात झाली तेव्हापासून लाखो करोडोवेळा प्रत्येक व्यक्तीचा, प्रत्येक समूहाचा या प्रश्नाशी सामना झाला आहे.  
  कपडे, माणूसपण इत्यादी - दैनिक लोकमत २३ मार्च २०२१ 

Read More

तिचा वेष त्याचा वेष

“त्या बिचाऱ्या दिपिकेला आपले कपडे कुलुपात ठेवावे लागत असतील नै? कधी रणवीर डल्ला मारेल काय सांगता येतंय काय? ” रणवीर सिंगचे नवीन फोटो आले की व्हॉटसॅपवर किमान पंचवीसवेळातरी हा डबडा विनोद येतो.
आपल्या मनाजोगी धडाडी न दाखवणाऱ्या पुरूषाला "बांगड्या भरा!" असा टोला मारणारे पैशाला पासरीभर असतात आणि त्यात काही चुकीचे आहे हे ही समजत नसते त्यांना. मुलीबायकांनी जीन्स घालणे यावर काही सांस्कृतिक गड्डे "आईचा पदर आणि जीन्स घातलेल्या मम्मीला पदर नसतो म्हणून मातृत्वाचा जिव्हाळा नसतो" वगैरे मंद टिप्पण्या करताना अजूनही दिसतात.
घागर्‍यामधे रणवीर

एकूणात काय जगात प्रत्येकाने चौकटीत ठरवून दिल्याप्रमाणेच स्त्री वा पुरूष व्हायचे असते आणि त्या कप्प्यातच बसायचे असते असे स्थितीवादी समाजाचे पक्के ठरलेले असते.

कोणाला मुलगा म्हणायचं आणि कोणाला मुलगी हे आपल्याला कळायला लागलं तेव्हापासून माहिती आहे. नीट विचार केला तर लक्षात येईल की हि लिंगनिश्चिती केवळ राहणी, घातलेले कपडे यांच्यावरूनच आहे. मानवजातीच्या प्रवासात खूप पूर्वी कधीतरी लिंगनिश्चिती आणि कपडे यांचा संबंध जोडला गेला आणि मग तो नियमही झाला. त्यामुळे इथे कपडे हे चक्क स्त्री वा पुरुष असण्याचे चिन्ह वा प्रतीक म्हणून येतात.

हे कुठून सुरू होतं? जगातल्या बहुतेक सर्व संस्कृतींमध्ये मूल चालायला लागेतो, त्याच्या आठवणी सुरू होईतो बाळ मुलगी आहे की मुलगा हे स्पष्ट करणारे कपडे शक्यतो वापरले जात नाहीत. तान्ह्या बाळांना सारखीच झबली टोपडी घातली जातात. मग बाळ मुलगा असो वा मुलगी. तान्हे बाळ हे बाळ असते. स्त्री वा पुरूष असण्याआधी माणसाचे बाळ असते. मानवजन्म आधी मग लिंगभाव हे जगातल्या बहुतेक सगळ्या संस्कृतींना मान्य होते असे म्हणायला हरकत नाही.

आपल्याकडे झबल्याटोपड्याबरोबरच कुंच्या, वाळे, मनगट्या वगैरे बाळलेणी ही सर्वांना सारखीच घातली जातात. मूल चालूपळू लागले की मग मुलाचे वा मुलीचे कपडे दिले जातात. तिसरे वर्ष लागताना आपल्याकडे आत्याने भाचीला खण, बांगड्या घ्यायची पद्धत आहे. ही पद्धतही कदाचित तान्हेपणा संपला आणि नुसता मानवजन्म असण्याऐवजी त्याचे पुढचे कप्पे पडायला सुरू झाले हे सांगणारीच असावी. मग पुढे मुलीला गाठीची चोळी + बिनपदराची साडी, नंतर ती न्हातीधुती झाली की साडीला पदर हे सगळे टप्पे असत. मुलीला पदर आला हा वाक्प्रचार यातूनच आला.

प्रबोधनकाळादरम्यान युरोपात मुलग्यांना झगा वा झबलेसदृश कपडेच घातले जात. पाचसहा वर्षाच्या आसपास ते कपडे जाऊन ब्रीचेस म्हणजे गुडघ्यापर्यंतच्या पॅन्टस घातल्या जात. अमीरउमरावांच्या घरांमध्ये मुलाला पहिल्या ब्रीचेस देण्याचा सोहळा केला जाई. त्याला ब्रीचिंग असे म्हणतात.

ब्रीचिंग होण्याआधी मुलग्यांचे कपडे

ही झाली बरीच पुढची गोष्ट. कपड्यांच्या इतिहासाच्या मुळाशी गेले तर जगभरात मानवी संस्कृती सुरवातीची पावले टाकत होत्या तेव्हा वेशभूषेच्या उत्क्रांतीच्या त्या टप्प्यात कपड्यांमधून लिंगनिश्चिती हा उद्देश महत्वाचा नव्हता. प्राचीन ग्रीक काळात याची सुरूवात दिसते परंतू हे समाजाच्या काही घटकांपुरतेच अपेक्षित होते. रोमन कालखंडात कपड्यांचा व लिंगनिश्चितीचा परस्पर संबंध जास्त गडद झालेला दिसतो. रोमन वा ग्रीकांच्या आधी इजिप्त, बॅबिलोनियन, सुमेरियन वगैरे संस्कृती जिथे ग्रॅविटेशनल म्हणजे नेसायच्या कपड्यांवर भर असलेली वेशभूषा आहे तिथे कपड्यांचे लिंगाधारीत ध्रुवीकरण हे केवळ वरवरच्या सजावटीच्या गोष्टींपुरतेच मर्यादित होते. मात्र मूळ कपडे बरेचसे सारखेच आहेत.

आपल्याकडेही वैदीकपूर्व, वैदीक ते पार मौर्यन कालखंडाच्या सुरूवातीपर्यंत हेच दिसते. मौर्यन काळात स्त्रिया व पुरूष दोघांच्याही कपड्यांमधे अंतरीय, उत्तरीय आणि शिरोभूषण (उष्णीष) आहे. स्त्रियांनी छाती झाकणे हे ही नव्हते. पुढे गुप्त काळात कपड्यांचा हेतू लिंगनिश्चितीकडे जास्त झुकल्याचे लक्षात येते. शिरोभूषणे पुरूषांपुरतीच उरणे, स्त्रियांनी चोळ्या वा कंचुकीने छाती झाकणे, स्त्रियांनी शिरोभूषणांऐवजी विविध केशरचना करून त्या सजवणे असे काही महत्वाचे लिंगाधारित फरक दिसतात.

पुढे मुघलांच्या काळात आणि नंतर ब्रिटिश काळात बघितले तर पुरूषांचे कपडे मुघल आणि नंतर ब्रिटीश/ युरोपियन झाले आणि स्त्रियांच्या मूळ असलेल्या कपड्यांमधे मुघल आणि नंतर ब्रिटीश/ युरोपियन प्रभाव असलेले बदल झाले. फ्युजन व्हावे तसे. हे ही गमतीशीर आहे. त्यामुळे कपड्यांवरून माणूस वाचायचा तर पहिला मुद्दा लिंगनिश्चिती आणि मग सामाजिक दर्जा आणि इतर हेतू असे आपसूकच झाले.
यालाच समांतर कालखंडात मध्यपूर्व व युरोपियन संस्कृतींमधे मध्ययुगीन काळापासून पुढे कपड्यांमधे लिंगाधारीत फरक असणे आणि असे फरक अनिवार्य होत जाणे हे दिसते. भारतीय उपखंडात आणि पाश्चिमात्य जगातही पितृसत्ताक संस्कृती घट्ट होत जाणे, माणसाचे समाजातले स्थान व भूमिका हे त्याच्या स्त्री वा पुरूष असण्यावरून ठरणे हे ही या काळात पक्के होत गेलेले दिसते.

नागर संस्कृतीमधे स्त्रियांची भूमिका सांपत्तिक आणि सामाजिक स्थानानुसार वेगवेगळी पण घरकाम, मुले, घरगुती गोष्टी, शोभेची बाहुली, संपत्तीचे प्रदर्शन याच वर्तुळात फिरत राह्यली. अमीरउमरावांच्या घरातल्या शोभेच्या बाहुल्यांनी आपापल्या घराण्याच्या संपत्तीचे आणि प्रतिष्ठेचे प्रदर्शन करण्यासाठी ज्या ज्या वस्तू परिधान करणे अनिवार्य होत गेले त्या सगळ्या वस्तू घोळदार, परिधान करण्यात वेळखाऊ होत्या. ठराविक प्रकारे बसणे, उठणे, चालणे सोडल्यास बाकी काही हालचाली करणे त्यात निव्वळ अशक्य होते. प्रबोधनकाळापासून बघितल्यास भरभक्कम गाऊन्स, कॉर्सेटस, आतमधले पेटिकोटसचे थर या गोष्टींचा अधिकाधिक किचकट आणि जडपणाकडे होत गेलेला प्रवास याची साक्ष देईल.
रोमॅन्टिक कालखंडातील स्त्री वेष

स्त्रियांनी आपल्याला बंधनात टाकणार्‍या वेशभूषेत बदल करून पुरूषी किंवा सोपी वेशभूषा (जी पुरूषी दिसत असे अशी) करणे हे साधारण रोमॅन्टिक कालखंडात युरोपात घडायला सुरू झाले. १८४० च्या दशकाच्या अखेरीस अमेरिकेतील तेव्हाच्या स्त्रीवादी चळवळीतील एलिझाबेथ स्मिथ मिलर, सुझन बी अँथनी, एलिझाबेथ कॅडी स्टॅन्टन, मिसेस स्टोन आणि अमेलिया ब्लूमर एक वेगळ्या प्रकारचा वेष घालायला सुरूवात केली. हा वेष रोमॅन्टिक कालखंडातल्या स्त्रियांच्या कपड्यांपेक्षा सुटसुटीत होता. पाश्चिमात्य जगामधे अश्या आकृतीचे काही आधी स्त्रियांच्या वेशभूषेत आले नव्हते. ढगळी आणि पायाशी चुण्या असलेली तुम्मान आणि वरती गुडघ्यापर्यंत येणारा घोळदार गाऊन असे साधारण या वेषाचे स्वरूप होते. अमेलिया ब्लूमरने ती संपादन करत असलेल्या ‘द लिली’ या स्त्रियांच्या नियतकालिकामधे या वेषाबद्दल प्रशंसापूर्वक लिहिले. तेव्हापासून या वेषाला ब्लूमर कॉश्च्युम असे नाव मिळाले. चळवळीच्या बाहेर हा वेश फारसा प्रचलित झाला नाही. टिकेची झोडही अर्थातच बरीच उठली. चळवळीचे उद्दीष्ट झाकोळायला नको या कारणाने काही काळाने या सर्वांनीच इतर सर्व स्त्रियांप्रमाणेच वेश पत्करला. परंतू तुम्मानला पाश्चिमात्य वेशभूषेत ब्लूमर्स असे नाव मिळाले. कालांतराने या तुम्मानची उंची कमी होत ती अंतर्वस्त्रात जाऊन बसली. लहान मुलींच्या कापडी, फुग्याच्या चड्ड्यांना आता जगभरात ब्लूमर्स म्हणले जाते.
ब्लूमर कॉश्च्युम

यानंतर पहिल्या महायुद्धाने बरेच काही बदल घडवले. सैन्यात भरती होणे पुरूषांना अनिवार्य ठरल्यामुळे अनेक कार्यालयांमधे स्त्रिया काम करू लागल्या. अर्थातच याचे प्रतिबिंब स्त्रियांच्या कपड्यांमधे पडले. स्त्रियांच्या कपड्यांच्या आकृतीमधे जास्त सरळ रेषांचा अंतर्भाव होओ लागला. एस आकारातले एडवर्डियन कपडे कालबाह्य होत गेले. स्त्रियांसाठी कार्यलयीन काम करताना वापरण्यायोग्य कोट बनू लागले. हे अर्थातच पुरूषांच्या कोटापेक्षा वेगळे होते पण पुरूषांच्या कोटांमधले अनेक फिचर्स अस्तित्वात होते.
१९१० मधील स्त्रियांचा ऑफिस लुक

पहिले महायुद्ध संपून सगळे स्थिर होईतो स्त्रियांच्या कपड्यांच्या बाह्याकृतीमधे सरळसोटपणा आला. अगदी लहान कापलेले केस आणि शरीराचे आकार सहजगत्या न दिसू देणारी बाह्याकृती याला बॉयिश लुक असे म्हणले जाई.
बॉयिश लुक

यानंतर दोन महायुद्धांच्या मधल्या काळात जेण्डर या गोष्टीचा विचारच वेगळ्या प्रकारे सुरू झाला युरोपात आणि त्यातून १९३० च्या दशकात मार्लिन डिट्रीचने या अभिनेत्रीने ट्राऊझर्स आपल्याश्या केल्या. या गोष्टींना स्टायलिश आणि फॆशनेबल स्थान दिले. याची चर्चा अर्थातच झाली. टिकेची झोड उठलीच. दिपिका रणवीरपासून आपले कपडे लपवून ठेवत असेल अश्या प्रकारचे विनोद तिच्यावरही झाले. फॅशन आणि लिंगभाव या विषयातल्या चर्चा आणि अभ्यासाला तिने जन्म दिला. टिकेची झोड उठल्यामुळे लगेचच संपून गेलेल्या ब्लूमर ड्रेस प्रमाणे हा नवीन प्रवाह मात्र अल्पायुषी ठरला नाही. स्त्रियांनी वेगवेगळ्या प्रकारे पॅण्टस आपल्याश्या केल्या. मग ते लोण हळूहळू जगभर पसरले.
मार्लीन डीट्रिच

याला इतका काळ लोटलाय आणि पॅण्ट्स आणि जीन्स वापरणाऱ्या स्त्रियांची संख्या इतकी झाली आहे की पूर्वी पुरूषांचे मानले गेलेले कपडे आता स्त्रियांच्या शरीराप्रमाणे वेगळ्या प्रकारे बेतले जातात. विमेन्स ट्राऊझर्स, विमेन्स शर्टस वगैरे. आता स्त्रियांनी पुरूषांचे कपडे घालायचे म्हणले तर एक्स्च्लुझिव असे फारसे उरलेले नाही.

युनिसेक्स म्हणजे कुठलेही जेण्डर न दर्शवणारे कपडेही मोठ्या प्रमाणात वापरले जाऊ लागले आहेत. पण ते बहुतेक सगळे मुळातले पुरूषी या कप्प्यात असलेले कपडे आहेत. मेट्रोसेक्श्युअल पुरूषाने स्त्रियांचे म्हणावे असे कपडे क्वचित स्कार्फ आणि स्टोल वगळता आपलेसे केलेले नाहीत.

याच्यामागे लिंगाधारित प्रतिष्ठेच्या खोट्या कल्पनांचा हातभार मोठा आहे. जगभराच्या पितृसत्ताक संस्कृतींमधे पुरूषाला एका उच्चासनावर ठेवून मुळातून खूप कमकुवत आणि अहंकारी बनवून ठेवले आहे. स्त्रियांचे कपडे वापरणे याचा अर्थ आपल्या पुरूषत्वात कमतरता असा घेतला जाईल, स्त्रियांच्यासारखे कमी समजले जाईल की काय ही सुप्त भिती नक्की आहे. त्यामुळे रणवीर सिंग जेव्हा साडी, घागरा वगैरे कपडे घालून मिरवतो तेव्हा त्याच्या आत्मविश्वासाला आणि पुरूषी अहंकारावर मात करण्याला आपसूकच दाद दिली जाते.

परंतू स्त्रियांनी जश्या पॅण्ट्स आपल्याश्या केल्या तसे पुरूषांनी साड्या, स्कर्टस आपलेसे करणे घडेल याची शक्यता मात्र कमी दिसते. लिंगाधारित अहंकार वगैरे लोप पावेल असे धरले तरीही ही शक्यता कमी दिसते. हे विसरता येणार नाही की आजघडीला स्त्रियांचे कपडे म्हणून जे कपडे आहेत ते उदयाला आले तेव्हा समाजातले स्त्रियांचे स्थान, करायची कामे हे सगळे पक्के ठरलेले होते. माजघर ते शोभेची बाहुली हा परीघ होता. आणि त्यामुळे कपड्यांमधे वावरायची, बसाउठायची सोय, सुटसुटीतपणा कमी आणि नखरा जास्त हा प्रकार नक्कीच होता. आजच्या स्त्रियांच्या म्हणल्या गेलेल्या कपड्यांमधे या गोष्टी दिसतातच. त्यामुळे सोय, सुटसुटीतपणा या मुद्द्यावर पुरूषांनी हे कपडे आपलेसे करणे फारसे शक्य दिसत नाही.

पण इतका वेळ आपण स्त्री व पुरूष या दोनच जेण्डर्सविषयी बोललो. तृतीयपंथी, शरीर एका जेण्डरचे व मन दुसऱ्या जेण्डरचे, लिंगबदल केलेले, ठराविक जेण्डरच्या कप्प्यात स्वत:ला बसवू न इच्छिणारे वगैरे अनेक लोक जगतात आहेत. ही सगळी वेगवेगळी जेण्डर्स मानली जाईन त्या त्या जेण्डरप्रमाणे कपडे असा बदल पुढच्या काळात दिसेल की सगळेच कप्पे बरखास्त होऊन कपड्यांमधे जेण्डरचा संदर्भच राहणार नाही या दिशेने कपड्यांची कहाणी पुढे जाईल हे सांगणे आत्ता तरी अशक्य आहे. परंतू सगळ्यांना मानवी समानतेवर वागवता येणे हे मात्र महत्वाचे आहे आणि कपडे व त्याला लागून येणारे लिंगाधारित पूर्वग्रह टाकून देणे हे त्यादिशेने पहिले पाऊल ठरेल.

- नी
(पुन्हा स्त्री उवाच या डिजिटल अंकात ८ मार्च २०२० रोजी प्रकाशित)

Read More

कापडाचोपडाच्या गोष्टी - १२. अजून थोडी इतिहासाची पाने!

“कपड्यांची कथा! पण या सगळ्या कथेचा आपल्या आयुष्याशी कुठे संबंध येतो?” हुशार मकूने हुशार प्रश्न विचारला. ठकू समजावून सांगू लागली.

अंगावर ल्यायलेली प्रत्येक गोष्ट, कपाटातली प्रत्येक वस्तू या सगळ्या कथेचा एक भाग आहे. आपलं कपाट उघडून पहा. सत्राशेसाठ प्रकारचे कपडे आहेत. वेगवेगळ्या प्रकारची कापडे, वेगवेगळ्या प्रकारची पद्धत आहे. ठराविक ठिकाणी घालायचे ठराविक कपडे आहेत. ‘मेरावाला क्रीम’ पासून म्हणाल तितके रंग आणि छटा आहेत. आपण मध्यमवर्गीयच आहोत, काटकसरीही आहोत पण कपड्यांचं कपाट भरून वाहतंय.

काही पिढयांच्या मागे अगदी जुजबी कपडे असायचे. रोजचे दोनतीन, एखाददोन ठेवणीतले आणि ऐपतीप्रमाणे अजून एखादा दुसरा कपड्यांचा जोड ही परिस्थिती बहुतेक सर्वच मध्यमवर्गीय माणसांची. गरीबाच्या घरात गाठी आणि ठिगळं मारलेल्या किंवा जोड लावलेल्या साड्या. बारकी पोरं अर्धी उघडीच. एकूणात माणशी एका बोचक्याचा ऐवज.

जुनी माणसे कशी थोडक्यात समाधानी होती हे सांगायला ही प्रस्तावना नाही. तेव्हाची माणसे समाधानी नक्कीच नव्हती नाहीतर आज आपली कपाटं भरून वाह्णाली नसती.

आहे त्या स्थितीत समाधानी न राहण्यातूनच मानवाने वेगवेगळे शोध लावले. शिवणाचे मशीन, विजेवर चालणारे माग, बटणे किंवा नाड्यांऐवजी झिप या गोष्टींचे शोध लागले आणि एका कपडा बनायचा वेग कैक पटींनी वाढला. कपड्यांची उपलब्धता वाढली आणि किंमती कमी झाल्या. सामान्यांच्या घरात कपड्यांची संख्या वाढली.

माहितीच्या देवाणघेवाणीची साधने विकसित होत गेली. हाताने प्रति काढून माहिती प्रसारित करण्यापासून सुरुवात होऊन तार, फोन, फॅक्स असे करत करत आता गाडी आंतरजालापर्यंत आली. दळणवळण घोडागाडी, सांडणीस्वार, मोठे जहाज, रेल्वे, बसेस, विमाने अश्या साधनांनी वेगवान होत गेले. इतर सर्व माहितीबरोबर कपड्यांच्या पद्धती आणि प्रत्यक्ष कपडे, दागिने वगैरेही जगभर पोचू लागले. वाढत्या वेगाबरोबर किंमती परवडतील अश्या मापात यायला लागल्या. माणसाला शरीर सजवायच्या वैविध्याची हौस होतीच. कपाटात दोन खण वाढवायची गरज पडलीच.

आणि मग आले कृत्रिम धागे. अमाप प्रमाणात कपड्यांचे उत्पादन यातून शक्य झाले. हे घडायच्या थोडेच आधी जगाने दोन महायुद्धे आणि त्यातून निर्माण झालेला अभाव सोसला होता. त्यामुळे या अमाप उत्पादनाचे प्रचंड जोरात स्वागत झाले. किंमती अश्या आल्या की अगदी जेमतेम उत्पन्न असलेल्या गटालाही हौसेमौजेचे चार वेगवेगळे कपडे असणे शक्य झाले. तर तुमचीआमची कपाटे भरून वाहण्याकडे वेगाने वाटचाल सुरू झाली.

आता आपल्या कपाटात हातमागाचे शुद्ध सुती कापड असलेले कुडते असतात, एखादी इरकल असते, एखादी पैठणी, एखादी बनारस, एखादी जोडाजोड साडी असते. ही कापडे आणि त्यांचे रंग भारतीय वस्त्रकलेच्या वारश्याचा एक धागा असतो. धिबिडगा वापराच्या जीन्स असतात ज्याच्या रंगाचे नाते काही पिढयांपूर्वीच्या आपल्याच निळीशी असते. पूर्वी स्त्रियांसाठीही पुरुषांच्यासाठीच्याच आकाराने बनणाऱ्या जीन्स व इतर ट्राऊझर्स आता स्त्रियांसाठी म्हणून वेगळ्या बनू लागलेल्या असतात. जीवशास्त्रीय लिंग, लिंगभाव आणि त्याप्रमाणे ठरणारे समाजातले स्थान यासंदर्भात घडत गेलेल्या बदलांचे प्रतिबिंब म्हणावे असा हा ट्राऊझर्सच्या आकारातला बदल म्हणता येऊ शकतो.

स्त्रिया घरगुती वा शेतीचे कष्ट किंवा शोभेची बाहुली एवढ्याच भूमिकांमधून बाहेर आल्या आहेत/ येत आहेत हे स्त्रियांच्या बाकी कपड्यांच्यातही दिसतेच. वावरासाठी सुटसुटीत अश्या कपड्यांना पसंती, पूर्ण जामानिमा करायला कमीतकमी वेळ लागेल असे कपडे, आभूषणे आणि केशरचना हे सर्व बदल स्त्रियांचे समाजातले बदलत चाललेले स्थान, भूमिका यांचेच प्रतिबिंब आहे.

केवळ बाह्य कपडेच नाहीत तर अंतर्वस्त्रांचा प्रवासही हेच दाखवतो. शरीराला विशिष्ट आकार यावा म्हणून ठराविक मापाच्या पिंजऱ्यात म्हणजे कॉर्सेटमध्ये शरीर बांधून ठेवण्यापासून ते जास्तीत शरीराच्या नैसर्गिक आकाराप्रमाणे, हालचालींना सुटसुटीत अशी अंतर्वस्त्रे हा खूप मोठा प्रवास आतल्या कपड्यांनी केला आहे. प्रत्येक बदलाच्या मागे सामाजिक आणि राजकीय कारणे आहेत.

जगभरात राजकीय आणि सामाजिक उलथापालथ कपड्यांच्या कथेला नाट्यमय वळण द्यायला कारणीभूत झालेली आहे. उदाहरणादाखल बघायचे तर युरोपात सामान्यांचे समजले जाणारे रंग आणि इतर वैशिष्ट्ये फ्रेंच राज्यक्रान्तीनंतर (१७९० चे दशक) अमीर उमरावांच्या कपड्यांमध्ये मानाचे स्थान मिळवून बसली.

आपल्याकडचे उदाहरण बघायचे तर स्वदेशीच्या चळवळीतून प्रतिष्ठा पावलेले जाडेभरडे खादीचे कापड तत्व म्हणून अनेक एतद्देशीय श्रीमंतांनीही आपलेसे केले. स्वातंत्र्यानंतर आपली तत्वे सिद्ध करायला खादीच्या कपड्यांचा वापर सुरू झाला. या कपड्यांशिवाय शिवाय राजकारणात प्रवेश मिळत नसावा अशी शंका यावी इतके सगळे राजकीय नेते खादीमय असत, अजूनही असतात.

या सगळ्यामुळे खादीमध्येच भरपूर वैविध्य मिळायला लागले. मग खादीचे रंगीत कुडते हा चित्रकार, पत्रकार वगैरेंचा गणवेश होऊन गेला. तर स्व. पंतप्रधान इंदिरा गांधींमुळे हातमागाच्या साड्या हा भारतीय विदुषींचा गणवेश झाला.

कृत्रिम धागे, ते रंगवायच्या पद्धती, कृत्रिम डाय यांच्यामुळे आधीपर्यंत न मिळालेल्या रंगांच्या छटा कपड्यांच्यात मिळू लागल्या. महायुद्धांनी बदललेले जगाचे संदर्भ आणि आधुनिक चित्रकलेचा उदय यांनी पाश्चिमात्य जगाची सौंदर्यदृष्टी बऱ्याच प्रमाणात बदलली. आजवर कपड्यांमध्ये न बघितलेले आकार १९५०-६० मध्ये कपड्यांमध्ये आले.

१९६०-७० च्या दशकात उदयाला आलेली हिप्पी विचारसरणी, त्यांचे संगीत आणि त्यांचा कपड्यांवर पडलेला प्रभाव हे सामाजिक तत्वज्ञान आणि कपडे यांची सांगड घातले गेलेले आधुनिक काळातले सगळ्यात मोठ्ठे उदाहरण म्हणता येईल. अमेरिकेत उदय झालेल्या या विचारसरणीच्या मुळाशी आशियाई तत्वज्ञान, युरोपातली सामान्यांची वा भटक्यांची जीवनशैली असे धागे होते. पूर्व युरोपातले विशिष्ट भरतकाम केलेले पारंपरिक शर्टस, भारतातले बांधणी पद्धतीने रंगवलेले कापड, सैलसर कुडते अश्या सगळ्या गोष्टी हिप्पी लोकांच्या कपड्यांच्यातही दिसून येतात.

गेल्या पंचवीसतीस वर्षात जगभरात वाढत चाललेल्या मूलतत्त्ववादी कट्टर विचारामुळे अनेकांना आपापल्या कळपाच्या (धर्म, पंथ, जात इत्यादी) खुणा अंगावर बाळगणे अनिवार्य वाटू लागले आहे. याची अनेक ढळढळीत उदाहरणे आपण आपल्या आजूबाजूला बघत असतोच.

आपल्या अंगावरच्या प्रत्येक वस्तूच्या मागे अशी एकेक कथा आहे. आपण रोज आपल्या अंगावर उद्याच्या इतिहासाचे एकेक पान लेऊन वावरत आहोत.

गेल्या वर्षभरात कपड्यांच्या इतिहासाची काही मोजकी पाने वाचकांसमोर मांडली. अजून गंमतीजंमतीची बरीच पाने आहेत. परंतु आता थांबायला हवे. माणसाच्या कातडीवरचे आवरण आणि त्याचा इतिहास हे मानवाच्या इतिहासातले अतिशय महत्वाचे प्रकरण आहे ही जाणीव करून देत या लेखमालेचा समारोप करत आहे. सर्व वाचकांचे मनापासून आभार.

- नी
(दैनिक लोकमत - सखी पुरवणी - डिसेंबर २०१८ मधे प्रकाशित)
अजून थोडी इतिहासाची पानं - २५ डिसेंबर 

Read More

प्रमोदबन - २

प्रमोदबनच्या घरात दार उघडल्या उघडल्या समोरच्या खिडकीला लागून कडाप्पा होता. म्हणजे भिंतीत बसवलेला ओटा होता ज्याचा वापर एखाद्या साइड टेबलसारखा होत असे. त्याच्या खाली भिंतीमध्ये चपला ठेवायचे शेल्फ होते. त्याचे नाव कडाप्पा कारण त्या ओट्याला वरती कडाप्पा घातलेला होता. तसा तो स्वैपाकघरातही ओट्याला आणि भांडी ठेवायच्या फडताळसदृश जागेला घातलेला होता. पण स्वैपाकघरात होते ते ओटा आणि शेल्फ. हा बाहेर होता त्याचेच नाव कडाप्पा. त्या कडाप्प्यावर बसून गोष्टीचं पुस्तक वाचणे हा मला अक्षरओळख झाली तेव्हापासूनचा आवडता उद्योग होता. 
पुढे जेव्हा फोन आला आणि त्याची प्राणप्रतिष्ठा कडाप्प्यावर झाली. आई जशी मावशीशी भरपूर वेळ फोनवर बोले तसेच आपणही कडाप्प्यावर बसून फोनवर बोलत बसावे असे मला नेहमी वाटायचे. आम्ही पुरेशी वर्षे त्या घरात राह्यलो असतो तर घडलेही असते. फोननंतर टिव्ही आला आणि टिव्ही बघायची माझी जागा मी कडाप्प्यावर नक्की केली. 
आईने घर एक्के घर हा मंत्र टाकून दिला तेव्हापासून मग कडाप्प्याचा वापर निरोपानिरोपीसाठीही होऊ लागला. 'यायला उशीर होईल', 'भात लावायचा आहे', 'मी वरती लीनाकडे खेळायला गेले आहे', 'नीरजाला स्काऊटला सोडून मी शशीकडे जातो.' वगैरे निरोप आई, बाबा, मी, अधूनमधून असणारे आजी आणि बापू एकमेकांना लिहून ठेवत असू. दार उघडल्यावर समोर चपला काढताना समोरच निरोप दिसल्याने, "मी वाचलाच नाही." वगैरे बहाणे करताच येऊ नयेत म्हणून तो बाहेरच्या खोलीत, कडाप्प्यावर लिहिला जाई. ही आयडिया बहुतेकतरी आईची असावी.
बाहेरचे कुणी आले की बारक्या पोरांना घरात पिटाळणे हे जनरितीप्रमाणे आमच्याही घरात होते. मग ते बाहेरचे कितीही इंटरेस्टिंग का असेनात. मला वाटायचे आपण कडाप्प्याखाली लपलो तर आपल्याला पिटाळणार नाहीत आतमधे. पण मी पडले बिचारी एकटीच. माझ्याकडे दुर्लक्षच होत नसे कधी.

पिटाऴल्यानंतर मी जायचे ते कडाप्प्यानंतरच्या महत्वाच्या दुसऱ्या जागेत म्हणजे सर्कशीच्या पडद्यामागे. त्या काळच्या बिल्डींगींमधे भिंतीला काटकोनात दुसरी दोन अडीच फुट खोल भिंत घालून मग त्यावरती माळ्याची स्लॅब घालत असत. खाली जे तयार होई त्याला आजकालच्या भाषेत क्लॉजेट स्पेस म्हणता येईल. अशी एक जागा होती स्वैपाकघरात. तिथे खाली वर्षाचे धान्य भरलेले डबेडुबे ठेवलेले होते. अजूनही इतर अनेक गोष्टी होत्या. माझे शाळेचे दप्तर तिथे असायचे. ती जागा पडदा टाकून झाकलेली होती. माझ्या तेव्हाच्या वयाला अनुसरून विविध कार्टून प्राणी छापलेल्या कापडाचा तो लांबरूंद पडदा होता. तो सर्कशीचा पडदा. पिटाऴल्यानंतर मी त्या पडद्याआड जाऊन बसे कारण बाहेर हॉलमधे काय बोलतायत हे तिथे व्यवस्थित ऐकू यायचे. कधी कधी स्वैपाकघरातून पिटाळली गेल्यावरही मी नजरा चुकवून पडद्यामागे जाऊन बसायचे. मी लहान असल्याने आईवडील आपल्यापेक्षा कावळे असतात हे मला तेव्हा माहित नव्हते. मला कळू नये असे काहीही इंटरेस्टिंग बोलायचे असेल तर आलेल्या लोकांशी अचानक इंग्लिशमधे बोलले जाई. माझ्या कानावर पडण्यासारखे असे ते तद्दन कंटाळवाणेच असे.
या छापलेल्या सर्कशीच्या पडद्याआड मी बरेच उद्योग केलेत. सर्कशीचाच पडदा. असर तो होनेवाला था! लालूकाका - म्हणजे माझा धाकटा काका - त्याने मस्कतहून आणलेले एकदम मस्त खोडरबर आणि टोकयंत्र, त्याने आणलेल्या रंगीत पेन्सिली, कुणीतरी भेट म्हणून दिलेली गोष्टींची पुस्तके आणि असेच बरेच काही जे मला शाळेत नेऊन खराब करायचे नाही असे सांगितले जायचे त्यातल्या दप्तरात मावण्यासारख्या त्या सगळ्या गोष्टी मी दप्तरात भरून शाळेत नेऊन मिरवायचे. हा उद्योग सर्कशीच्या पडद्याआडच केला जायचा. गोष्टीचे पुस्तक कपड्यात लपवून 'ध्यानमंदीरात' जाणे या उद्योगातही हा पडदा महत्वपूर्ण कामगिरी निभावायाचा. अर्थात यातले सगळे पकडले जायचे. मग 'प्रेमळ' भाषेत माझे समुपदेशन व्हायचे. त्या समुपदेशनानंतर, देवापुढे उभे राहून 'मी चुकले' असं म्हणायची खडतर शिक्षा व्हायची. त्यानंतर डोळे गाळायला मग सर्कशीचा पडदाच असायचा. तिथली ऊब आणि अंधुक उजेड मला बरे वाटायला लावायचा.

खिडकीपाशी कडाप्प्यावर बसून पुस्तके वाचणारी मी हे स्वप्न कधीतरी पुरे करायचे आहेच. त्यासाठी आणि एकूणच जगण्याची धडपड करताना मधे मधे हातपाय आत वळवून जगाशी संपर्क बंद करून, स्वत:च्या आत उतरत, स्वत:ला सावरत, स्वत:ला बरे करत थोडे थांबायचे असते तेव्हा मनातल्या मनात तो सर्कशीचा पडदा मी आजही गुंडाळून घेते.

- नी

Read More

कापडाचोपडाच्या गोष्टी - ११. शब्देविण संवादु

“बाह्य सौंदर्याला अर्थ नाही. मनाचे सौंदर्य महत्वाचे.” सोशल मिडियावर एका ढुढ्ढाचार्यांनी ठामपणे आपले मत मांडले. मग कातडी आणि त्यावरच्या आवरणाकडे लक्ष देणाऱ्या बायकामुलींच्या गाभ्यात कांदेबटाटे आणि दुष्टपणा ठासून भरलेला असतो तो कसा हे सांगणाऱ्या प्रतिक्रियांचा त्या मतावर पाऊस पडू लागला.

यात चुकीचे काही नाही. आपल्याला हेच शिकवलेले असते पहिल्यापासून. प्रत्यक्षात मात्र आपण उलट वागत असतो. कातडी आणि आवरणावरूनच व्यक्तीचे मोजमाप करत असतो.

जीन्स घातलेली मुलगी म्हणजे स्वैपाक करता येत नसणार. लिपस्टिक लावली की बायकांचा मनमिळावूपणा गायब होतो. व्यवस्थित मेकअप केला असेल तर ललना माठ असणार. मंगळसूत्र घातलं की संस्कारच संस्कार. मिनी स्कर्ट किंवा शॉर्ट ड्रेस असेल तर बया छचोर. हे आणि असे हजारो आडाखे. यात गाव, शहर, वर्तुळ याप्रमाणे थोडे इकडेतिकडे इतकंच. पण आडाखे असतातच. खरंतर नुसते आडाखे नाहीत तर हे त्यांच्यासाठी अगदी काळ्या दगडावरच्या रेघेसारखं ठाम वैश्विक सत्य असतं.

हे आडाखे खरे ठरवणारी जेवढी उदाहरणे तेवढीच खोटी ठरवणारीही उदाहरणे असतातच. तरीही आवरण काहीच सांगत नाही हेही खरे नव्हे. आवरण आणि गाभा यांचं नातं इतकं वरवरचं, इतकं एकास एक प्रकारचं नसतं.

माणसाची राहणी हा पूर्ण व्यक्तिमत्वाचा आरसा असतो,एखाददुसऱ्या वैशिष्ट्याचा नाही. हे माणसाचे व्यक्तिमत्व जनुकीय मांडणीबरोबरच जन्मापासून असलेली परिस्थिती, घटना, बदल, स्वभाव, आजूबाजूचे वातावरण आणि माणसे या आणि अश्या हजारो लहानमोठ्या गोष्टींचे बनलेले असते, बदलत असते. या गुंतागुंतीच्या व्यक्तिमत्वाचे प्रतिबिंब माणसाच्या कपडे-दागिने-चपला-त्वचा-केस या सर्व गोष्टींबद्दलच्या निर्णयामध्ये पडते.

यामुळेच एकाच वर्गात असलेली मुले गणवेश नसेल तर वेगवेगळी दिसतात. एकाच ठिकाणी काम करणाऱ्या स्त्रियांच्या राहणीमध्ये प्रत्येकीचा आपापला बाज असतो. एकाच घरात राहणारी एक पिढी कपड्याचोपड्यांच्या बाबतीत एकमेकांपेक्षा खूप वेगळी असते.

अंगावरचे कपडे, राहणी आणि त्यावरून बांधलेले आडाखे यांचा संबंध नाही असेही नाही आणि ही चोख वस्तुस्थितीही म्हणता येणार नाही. हे आडाखे म्हणजे शक्यता असतात. माणूस पहिल्यांदा समोर आला की त्याला वा तिला जोखण्यासाठी गृहीत धरलेल्या शक्यता.

मात्र इतिहासात डोकावून बघितले तर या कपडे वाचण्याच्या आणि समजण्याच्या प्रक्रियेमध्ये विविध गमतीजमती बघायला मिळतील.

सगळ्यात पहिली गोष्ट म्हणजे माणसाचे लिंग. राहणी व घातलेल्या कपड्यांवरून व्यक्ती स्त्री आहे वा पुरुष आहे हे कळते. कोणाला मुलगा म्हणायचं आणि कोणाला मुलगी हे आपल्याला कळायला लागलं तेव्हापासून माहिती आहे. पण नीट विचार केला तर लक्षात येईल की हि लिंगनिश्चिती केवळ राहणी, घातलेले कपडे यांच्यावरूनच आहे. लिंगनिश्चिती आणि कपडे यांचा संबंध जोडला गेला आणि मग तो नियमही झाला. त्यामुळे इथे कपडे हे चक्क स्त्री वा पुरुष असण्याचे चिन्ह वा प्रतीक म्हणून येतात.

दुसरी महत्वाची गोष्ट असते ती म्हणजे वय. जगातल्या बहुतेक संस्कृतींमध्ये मूल चालायला लागेतो, त्याच्या आठवणी सुरू होईतो बाळ मुलगी आहे की मुलगा हे स्पष्ट करणारे कपडे क्वचित वापरले जातात. झबली, टोपडी, कुंच्या तसेच वाळे, मनगट्या वगैरे बाळलेणी ही दोघांनाही सारखीच घातली जातात. मानवजन्म आधी मग लिंगभाव हे अधोरेखित करणारी ही पद्धत आता मुलग्यांसाठी निळा रंग आणि मुलींसाठी गुलाबी रंग असल्या अमेरिकन पद्धतीने पुसून काढली जातेय. प्रबोधनकाळादरम्यान युरोपात मुलगे पाचसहा वर्षांचे झाले की त्यांना झगा वा झबलंसदृश कपडे जाऊन ब्रीचेस म्हणजे गुडघ्यापर्यंतच्या पॅन्टस घातल्या जात. अमीरउमरावांच्या घरांमध्ये मुलाला पहिल्या ब्रीचेस देण्याचा सोहळा केला जाई. त्याला ब्रीचिंग असे म्हणत.

जगभरात लहान मुले वयात आल्यानंतर कपड्यांची पद्धत, प्रकार बदलला जातो. त्याचे विविध जागी आणि विविध काळात तपशील वेगवेगळे आहेत पण हे होते नक्की. आपल्याकडे पूर्वी मुलींची साडी नेसण्याची सुरुवात व्हायची. मुलीला पदर येणे म्हणजे मुलगी मोठी होणे हा वाकप्रचारही याच बदलाशी निगडित आहे. लहान मुलगी ते षोडशा या रूपांतरामध्ये वयाबरोबर स्कर्टची लांबी वाढत जाणे हे ही युरोपियन व अमेरिकन इतिहासात दिसून येते. अगदी हल्लीहल्ली पर्यंत आपल्याकडेही वयात येताना हाफपँट ते फुलपँट असा मुलांचा प्रवास होत होता. मुलींचा स्कर्ट ते पंजाबी ड्रेस असा प्रवास होत होता.

यानंतर तिसरी महत्वाची गोष्ट येते ती म्हणजे समाजातले स्थान दर्शवणे. समाजातल्या उतरंडीवरचे स्थान हे वेगवेगळ्या गोष्टींवर अवलंबून असते. व्यवसाय, व्यावसायिक स्थान, घराणे, जात, वैवाहिक स्थिती, आर्थिक स्थिती या सगळ्या गोष्टी माणसाचे समाजातले स्थान ठरवतात. जगभर वेगवेगळ्या काळात आणि प्रदेशात या सर्व गोष्टी वेगवेगळ्या प्रकारे कपड्यांमधून दाखवल्या गेलेल्या आहेत. अमुक जातीच्या पगड्या आणि स्त्रियांची साडी नेसण्याची पद्धत, एखाद्या पदाची वस्त्रे वा गणवेश, स्त्रियांच्या गळ्यातले मंगळसूत्र, स्त्रियांचे लाल आलवण, ब्राह्मणांचे जानवे, भिकबाळीचा मान, किनखापाची वस्त्रे, सम्राज्ञीच्याच पायात असणारे सोन्याचे पैंजण ही काही भारतीय उदाहरणे. प्राचीन रोमन काळात टोगा या वस्त्राचा मान असलेले महत्वाचे पुरुष, ठराविक प्रकारचे रेशीम वापरण्याची परवानगी असलेले चौदाव्या शतकातले इंग्लंडमधले अमीरउमराव, या संदर्भातले चौदाव्या शतकातले इंग्लंडमधले नियम, ठराविक प्रकारची नक्षी असलेले कपडे वापरायची परवानगी असलेले आफ्रिकेतील एका जमातीचे राजे इत्यादी काही देशोदेशीची उदाहरणे.

लिंग, वय, सामाजिक स्थान याला धरून येणारे राहणीचे नियम, बदलाचे सोहळे, फरक हे सगळे बदलत बदलत आता इतिहासजमा झालेले आहे. जीवशास्त्रीय लिंगाचे चिन्ह म्हणून येणारे कपडे हे प्रकरण कालबाह्य होण्याकडे मुंगीच्या गतीने वाटचाल सुरू झालेली आहे. समाजातले त्या त्या लिंगाच्या व्यक्तींचे काम किंवा सामाजिक अस्तित्व यात होत गेलेले बदल याला कारणीभूत आहेत. लहान मुले आणि तरुण मंडळी यांच्या कपड्यांच्यातले फरक आता तितके स्पष्टपणे दिसत नाहीत. लहान मुलांना स्वतंत्र व्यक्ती म्हणून गणले जाणे आणि लहान मुलांचे बाल्य गायब होणे या दोन्ही गोष्टींची हि नांदी आहे. ठराविक व्यावसायिक गणवेश सोडले तर सामाजिक स्थानाप्रमाणे कपडे घालण्याचे कायदे निघून गेलेले आहेत. हे समानतेकडे एक पाऊल म्हणून बघता येऊ शकते.

माणसाने कापड, रंग यांच्या साहाय्याने शरीर झाकायला आणि सजवायला सुरू केले तेव्हापासून कातडीवरचे आवरण हे त्या माणसाबद्दल बरंच काही सांगणारी दृश्यभाषा आहे. आणि ती वाचायला शिकणं ही मजेची गोष्ट आहे.

- नी
(दैनिक लोकमत - सखी पुरवणी - नोव्हेंबर २०१८ मधे प्रकाशित)
शब्देविण संवादु! - २७ नोव्हेंबर

Read More

कापडाचोपडाच्या गोष्टी - १०. साधेपणाच्या नोंदी

“ती कार्यकर्ती आहे? वाटत नाही अजिबात. साडी पाह्यलीस का तिची? कॉटन बिटन नाहीये. व्यवस्थित फुलांचं डिझाईन आहे आणि नायलॉनची दिसते आहे. कार्यकर्तीचा साधेपणा कुठेय यात? ”  ठकूच्या कार्यकर्त्या मैत्रीणीबद्दल कुणी तरी कुजबुजलं. कुजबूज काकू पण कार्यकर्त्या होत्या. त्यांचा कार्यकर्ती म्हणून गणवेश एकदम मान्यताप्राप्त होता. मस्तपैकी हातमागावरची साधी कॉटन साडी नेसल्या होत्या. ठकूच्या मैत्रिणीची साडी चारशे रुपयांची आणि कुजबूज काकूंची साधी साडी हातमागाची म्हणजे हजार दीडहजाराच्या घरातली तरी असावीच. ठकूने हसून खांदे उडवले. 

सुती कपडे, सुती साड्या, साडी व इतर भारतीय कपडे, मळखाऊ रंग, छोटे दागिने, कोल्हापुरी चपला या सगळ्या वस्तू साधेपणाचे मानक समजल्या जातात.  

तसेच आजच्या ताज्या ताज्या फॅशनला धरून राहणी नसणे, कपडे अंगभर असणे,  चारचौघांच्यात मिसळून जाणारी राहणी, नजरेत न खुपणारे किंवा वेगळे उठून न दिसणारे असे रंग आणि आकार, शरीराचे आकार उकार अधोरेखित न करणारे, जाम्यानिम्यावर फारसा खर्च न करणे, कष्ट न करणे किंवा केलेच तर केलेला खर्च आणि कष्ट कळू न देणारे कपडे व इतर वस्तू, पटकन आवरून होईल असा वेष आणि केस, मेकअप नाही किंवा असेल तर दिसत नाही  अश्या सगळ्या गोष्टींना साधेपणाचा शिक्का आहे. पैसे आणि वेळेत काटकसर ज्या जामानिम्यात होते ते साधे असा याचा अर्थ. 

पण कार्यकर्त्या बाईचा असो वा घरगुती बाईचा साधेपणा हा हातमागाच्या सुती साडीतच असतो वगैरे गणिते नाटकासिनेमांचे कपडे ठरवताना ठकूला सततच ऐकायला लागतात. ठराविक प्रकारच्या व्यक्तिरेखा आणि त्यांच्या साधेपणाचे ठराविक गणवेश याची कोष्टकं आपल्याकडे पक्की आहेत. 

कशी ठरली असतील ही कोष्टकं? काहीच दशकांपूर्वीपर्यंत हातमाग आणि यंत्रमाग दोन्हींवर तयार होणारे कापड हे सुती, रेशमी किंवा लोकरीचे असे. रेशीम वा लोकर या दोन्हीचे नैसर्गिक उत्पादन कापसापेक्षा कमी. तेही ठराविक प्रदेशांपुरतेच. त्यातून मिळणारे कापड अजूनच कमी. त्यामुळे अर्थातच रेशमी दुर्मिळ आणि म्हणून महागडे प्रकरण. लोकर रेशमापेक्षा सहज मिळणारी पण सगळ्या ऋतूंमध्ये चालण्यासारखी नाही. तस्मात तीही ठेवणीपुरतीच. त्यामुळे सामान्य माणसांसाठी रोजच्या वापरात सुती कपडेच असत. लग्नाकार्यापुरते, पुजेबिजेपुरते एखाद दुसरे ठेवणीतले रेशमी वस्त्र असे. क्वचित इतर कार्यक्रमांसाठी जायला लागलेच तर एखाददुसरी जरा चांगल्यातली सुती आणि जरीच्या चार रेघा असलेली साडी असे. काठाच्या खणाच्या चारदोन चोळ्या त्यातली एखादी जरीची. असलेल्या साड्यांवर त्याच आलटून पालटून घातल्या जात. चोळ्या जाऊन ब्लाऊजेस आली तरी प्रकार तोच. 

कापडांसाठीचा नैसर्गिक कच्चा माल अगदी कापूस म्हणले तरी एका मर्यादेबाहेर उपलब्ध होत नाहीच. त्यामुळे अर्थातच सर्वसामान्यांकडे असलेली कपड्यांची संख्याही मर्यादित असे. सुती कपडे म्हणजे साधेपणा हे प्रकरण तेव्हापासूनचे. यात नंतर खादीचा काळ आला. मग काय  रंगवलेले काठ, जरीकाडी अजिबात नाही अशी जाडीभरडी साडी ही साधेपणाची परिसीमाच झाली. 

या वातावरणात नायलॉन, पॉलिएस्टर वगैरेंनी प्रवेश केला. वेगळे कापड आणि त्यात रंग, छपाई इत्यादींमध्ये नाविन्य, दिसायला रेशमी पण रेशमाची किंमत नाही अश्या विविध चमत्कृतीपूर्ण घटनांनी भरलेली साडी ही भलतीच फॅशनेबल मानली जाऊ लागली आणि सुती किंवा खादी साड्यांना साधेपणाबरोबर जुनाटपणाचा, पोक्तपणाचा शिक्का मिळाला.     

कुठलीही नवी फॅशन समाजाच्या वरच्या समजल्या जाणाऱ्या, आर्थिक रित्या बलाढ्य असलेल्या वर्गात लोकप्रिय होते आणि मग ‘महाजनो येन गत:’ प्रमाणे इतर लोक अनुकरण करू लागतात. त्यामुळे अर्थातच जुन्या झालेल्या फॅशन्स वापरणारे लोक हे समाजाच्या खालच्या पायरीवर समजले जातात. ज्यांना नवीन फॅशन परवडत नाही असे ते साधे लोक  असे मानले जाते. 

सिंथेटिकचे नाविन्य ओसरले, कुठल्याही मिश्रणाविना, प्रक्रियेविना शुद्ध सुती कापड ही परीकथा होउन बसली,  हातमागावरचे कपडे जवळपास दुर्मिळ झाले पण तरी कॉटनची साडी म्हणजे साधी आणि पोक्त या संकल्पनेने आपली जागा अजून पूर्णपणे सोडलेली नाही.  कार्यकर्तीचा अपेक्षित गणवेश अजून तरी बदलला नाहीये. 

कार्यकर्ती गणवेशातली हातमागाची कॉटनची साडी स्वस्त नसते. तिचे शंभर चोचले असतात. रंग सांभाळण्यासाठी ड्रायक्लीनच करा नाहीतर धुवायची तर वेगळी धुवा, हाताने घुळुघुळु गोंजारतच धुवा आणि सावलीतच सुकवा. मग स्टार्च करा. आणि हे एवढं सगळं फक्त एका दिवसाच्या वापरापुरते. परत वापरायची तर सगळा लूप परत. अशी चार वेळा धुवा मग रंगांचं भूत होणं ठरलेलंच. तर एकीकडे सिंथेटिक साडी स्वस्त, धुवायला सोपी, वाळते पटकन, इस्त्री बिस्त्री लागत नाही  आणि साधारणतः कशीही धुतली तरी कल्पांतापर्यंत रंगाला, कापडाला ढिम्म काही होत नाही. सिंथेटिक साडी सगळ्या दृष्टीने हातमाग कॉटनच्या साडीपेक्षा सोपी पडते. 

ठकूच्या कार्यकर्त्या मैत्रिणीचे म्हणणे हेच आहे. तिच्यासाठी हाच सोपेपणा म्हणजे साधेपणा आहे. अजून दुसरं म्हणजे स्वस्त, सोपी, टिकाऊ आणि तरीही रंगीत अशी सिंथेटिक साडी आज घडीला ग्रामीण भागात तरी साडी नेसणाऱ्या प्रत्येकीने आपलीशी केली आहे. अश्या भागात सामाजिक काम करताना हातमागाची कॉटन साडी नेसून आलेल्या बाईपेक्षा त्यांच्यासारखीच साडी नेसणारी बाई बायकांना जवळची वाटते. आपल्यासारखीच साधी आहे ही हिला कळेल माझं काय म्हणणं आहे ते हा विश्वास त्यांच्या मनात निर्माण होतो. त्यांच्यापर्यंत पोचताना हा नसलेला फरक तिचे बरेच काम करून देतो. तिच्या परिघात हाच साधेपणा आहे. आणि अशी साधी राहणी ही तिच्या कामाची गरज आहे. 

साधी राहणी या गोष्टीचे आयाम ज्याच्या त्याच्या आर्थिक, सामाजिक परिस्थिती, वय, व्यवसाय, प्रदेश याला धरून बदलत असतात.  पण साधेपणाचा आग्रह असतोच. साधेपणाच का? कारण आपल्या देशाला साधेपणाचे किंवा साधेपणा या शब्दाचे विचित्र आकर्षण आहे. दिसणे, राहणी, कपडे आणि माणसाच्या गाभ्याचा काही संबंध नाही हे संतपरंपरेनेही सतत सांगितलं आहे. साधी राहणी उच्च विचारसरणी हा सुविचार पिढ्यानपिढ्या आपल्या डोक्यात घट्ट ठोकून बसवलेला आहे. आणि याचे बरोब्बर चुकीचे अर्थ आपण घेतलेले आहेत. 

साधे राह्यले की उच्च विचारसरणी आपोआप येतेच अंगात अशी आपली खात्री आहे. जसे चारचौघात शांत बसणारा माणूस खूप विचारी, ज्ञानी वगैरे समजला जातो तसा साधे राहणारा माणूस विश्वासार्ह असतो. साधे राहणाऱ्या माणसाला विषयाचं गांभिर्य कळतं. अशी बरीच समीकरणं आपल्याकडे आहेत.  आणि त्यामुळेच आपल्याकडे साधेपणाचा दंभ आहे. दंभ आला की प्रदर्शन आले. ‘आम्ही किती साधे आहोत!’ हे जाहीर करत राहायची गरजही आली. साधेपणाचे हे असे अतोनात कौतुक आहे. 

खरंतर वेगवेगळ्या प्रकारे शरीर सजवणे ही मानवाची मूळ प्रवृत्ती आहे. वेगळ्या, नवीन वस्तू लेवून बघायला सगळ्यांनाच आवडते शक्यतो. पण ते शक्य असतेच असे नाही. सामाजिक चौकटी ते खिश्याची कुवत अशी अनेक कारणे असू शकतात. अश्या वेळेला साधेपणा उपयोगाला येतो. बहुतेकदा साधेपणा हे अभावग्रस्ततेवर घातलेले पांघरूण असते. क्वचित एखाद्या तत्वासाठी ठरवून गरजा कमी केल्यावर आलेला साधेपणा असतो. आणि खूप वेळेला साधेपणाचे प्रदर्शन असते. 

या साधेपणाच्या प्रदर्शनात राहणी आधी विचार नंतर असा घोळ झालेला असल्याने साधेपणा ही राखायची गोष्ट होते. साधेपणा राखणे काही सोप्पे काम नव्हे. त्यासाठी मग साधेपणाच्या गणवेशाच्या कोष्टकांची गरज भासतेच. डोळ्यात भरणार नाहीत असे पण तरी अगदीच टुकार दिसणार नाहीत असे रंग, पोत आणि कपड्यांचे आकार शोधायचे. साधेपणाला मॅचिंग असे तितकेच साधे दागिने वा इतर गोष्टी शोधायच्या. बर साधेपणा हवा असल्याने ते मॅचिंग केल्याचे कळताही कामा नये. म्हणजे कष्ट वाढले अजून. या सगळ्यात त्या उच्च विचारसरणीचं अंमळ राहूनच  जातं आणि आपल्या साधेपणाच्या व्याख्येबाहेरचा जामानिमा दिसले की नाकं मुरडायला सुरुवात होते. मग ही तथाकथित साधी माणसे बायकांनी लावलेल्या लिप्स्टीक्स, बायकांचे पार्लरमध्ये जाणे वगैरे गोष्टींवर कुत्सितपणाच्या फोडणीसकट भरपूर विनोद करू लागतात.  

पण राहणीतला आपसूक साधेपणा, नाईलाजाचा साधेपणा आणि दाखवायचा साधेपणा वेगवेगळा जाणवतोच. यानेच माणसाच्या कातडीवरचे आवरण आणि त्याचा गाभा यांचे एकमेकांशी असलेले नाते अधोरेखित होते.  या नात्याबद्दल पुढच्या वेळेला तपशिलात चर्चा करूया. 

आता दिवाळी तोंडावर आलीये. साधेपणाला ठेवा बाजूला. सणाचा आनंद गाभ्यापासून आवरणापर्यंत फुलूदेत.  मस्त हसा आणि मस्त दिसा. शुभ दीपावली. 

- नी 

(दैनिक लोकमत - सखी पुरवणी - ऑक्टोबर २०१८ मधे प्रकाशित)
 साधेपणाच्या नोंदी - ३० ऑक्टोबर 

Read More