कापडाचोपडाच्या गोष्टी - ८. बलाढ्य दुष्टाचा पराजय आणि इतर गोष्टी

“त्या भरतकामाच्या ओढण्या केवढ्या स्वस्त आहेत त्या अमुक साईटवर. ते हातमाग प्रदर्शनवाले पाचपट महाग विकत होते. तिथे मला आवडली होती ना सेम तश्शीच मिळाली साईटवर. लगेच घेतली.” मकू म्हणाली. मकूच्या ओढणीचे रंग सोडले तर हातमाग प्रदर्शनातल्या ओढणीची सर नव्हती त्या ओढणीला. “हेच झालं होतं ना त्या बिहोरच्या जाकिटांचं? बघितलं मी फेसबुकवर त्या व्हिडिओमध्ये.” ठकूला मकूबद्दल अपार दया दाटून आली “ते वेगळं आणि हे वेगळं!” ठकू सांगू लागली.

बिहोर हा रोमानिया या देशातला एक तालुका. तिथल्या पारंपरिक जामानिम्यात ठराविक प्रकारे भरतकाम केलेले शर्ट, चामड्याची भरतकाम केलेली जॅकेट्स आणि त्या भरतकामाशी मेळ खाणारे बारीक मण्यांचे विणलेले दागिने यांचा समावेश होतो. या सगळ्या वस्तू एकत्र आणि ठराविक प्रकारे वापरल्या तर त्यांच्या पारंपरिक वेशभूषेला अर्थ प्राप्त होतो पण त्या वेगवेगळ्याही इतक्या सुंदर आहेत की एखादीच वस्तूही आपण वापरू शकतो आपला वेष सजवायला. डियोरने तेच केले. बिहोरच्या जामानिम्यातले फक्त जॅकेटस आणि कोट उचलले. तसेच्या तसे आपल्या कारागिरांकडून बनवून घेतले आणि डियोर हे लेबल लावून आपलीच नवीन कलाकृती असल्याच्या थाटात बाजारात आणले. आणि अर्थातच त्यांच्या लेबलाच्या इतर वस्तूंप्रमाणेच अव्वाच्या सव्वा किंमत लावून विकायला ठेवले. या सगळ्यामध्ये ना बिहोरचा कुठे उल्लेख ना कलेच्या मूळ स्रोताची कदर.

बहुतेक सर्व पारंपरिक कलाकृतींची डिझाइन्स ही अतिशय सुंदर आणि परिपूर्ण म्हणावी अशी असतात. सगळे घटक अगदी योग्य प्रकारे आणि योग्य प्रमाणात असतात त्यात. याचे कारण म्हणजे एकाच प्रकारच्या रचनेवर, वस्तूवर अनेक पिढयांनी काम केलेले असते. एकेक बारीक बारीक तपशील अनेक पर्यायांच्यातून जाऊन शेवटी चपखल तेवढाच उरलेला असतो. कलाकृतीमध्ये वर्षोनुवर्षे आपली भर घालत गेलेल्या असंख्य अनाम कलाकारांचे हात, डोकं त्या वस्तूच्यामागे असतात. यामुळे अश्या कलाकृती प्रचंड लोकप्रिय होतात. तेच झाले. तब्बल तीसहजार पौंड अशी दणदणीत किंमत असूनही डियोर लेबल लावलेले हे जॅकेट लोकप्रिय झाले. त्याबद्दल चर्चाही सुरू झाली.

होता होता ही चर्चा पोचली हे सुंदर काम करणाऱ्या बिहोरमधल्या अश्या असंख्य कलाकार मावश्या, आज्यांपर्यंत. तिथे हे असं भरतकाम करून करून आता अनेक हात आणि डोळे थकलेले होते. या वस्तूंना मागणी नाही म्हणून त्या बनवून उदरनिर्वाह चालत नाही हे स्वीकारलेले हात आणि डोळे. मरू घातलेली ही पारंपरिक कला. हे एकीकडे आणि दुसरीकडे नाव डियोरचे.

रोमानिया देशाच्या एका फॅशनला वाह्यलेल्या मासिकाने मात्र बिहोरच्या बरोबर राहायचं ठरवलं. आयुष्यभर भरतकाम करणाऱ्या हातांनी आपल्या सुया, कात्र्यांनीशी लढायचं ठरवलं. बिहोरचे लोक आणि हे मासिक यांनी एकत्र येऊन बिहोर फॅशनचा एक ब्रॅण्ड तयार केला आणि आपल्या हातानी बनवलेल्या सगळ्या पारंपरिक वस्तू योग्य नफा आकारून पण तरीही सामान्य माणसाला परवडेल अश्या किमतीत ऑनलाईन विकायला सुरूवात केली. ‘हे आमचे पारंपरिक कपडे आहेत. कुणा लेबलाची जहागीर नाही.’ हे ही त्यांनी ठणकावून सांगितले. थोड्याच दिवसात दणदणीत विक्रीचा एक उच्चांक गाठला गेला. एवढेच नव्हे तर डियोरच्या अंगणात म्हणजे पॅरिसमध्ये या ब्रॅण्डला ओळखही मिळाली. आजघडीला पुढच्या साडेचार वर्षांचा खर्च निघेल एवढे प्री-बुकिंग त्यांच्याकडे झालेले आहे.

एखाद्या हिंदी सिनेमाची कथा वाटावी अशी ही गोष्ट. बलाढ्य दुष्ट शत्रूचा पराजय या गोष्टीला टाळ्या वाजवून झाल्यानंतर यातल्या अजून महत्वाच्या गोष्टीकडे लक्ष द्यावं लागेल. ते म्हणजे पारंपरिक कला आणि ती साकार करणारा कलाकार जगायला हवा असेल तर व्यापारीकरणाला पर्याय नाही हा मुद्दा इथेही अधोरेखित होताना दिसतो. योग्य त्या व्यक्तीला, समाजगटाला योग्य तो मोबदला मिळत असेल तर त्याचे व्यापारीकरण स्वागतार्हही आहे. तसेच व्यापारीकरण करताना कलेच्या मूळ स्वरूपाबद्दल, उद्देश्याबद्दल अडमुठे राहूनही उपयोग नाही. परिपूर्ण जामानिम्यासाठी जॅकेट, शर्ट, मण्यांचे दागिने हे सर्व पाहिजे, त्यातल्या प्रत्येक रूपचिन्हाला एक अर्थ आहे. संपूर्ण नक्षी म्हणजे एक सांकेतिक भाषा आहे. याची माहिती नोंदवली जाणे महत्त्वाचेच पण त्या वस्तू वेगळ्या प्रकारे वापरल्या जाणे हा बदल इथे स्वीकारला गेला हे ही तितकेच महत्वाचे. कलेचा प्रवाह असा पुढे जात राहतो.

या पार्श्वभूमीवर आता भारतीय गोष्टींकडे बघायचे झाल्यास काही प्रमाणात याच मुद्द्यांना दुजोरा मिळतो. आपल्याकडचे राजस्थानी आरसेकाम, कच्छी कशिदाकारी, वारली चित्रकला, कापड रंगवण्याची अजरख ही पद्धती या सगळ्यांचा इतिहास आणि आजचे स्वरूप बघितले तर व्यापारीकरणाला पर्याय नाही हे लक्षात येते. अश्या प्रकारच्या विक्रीव्यवस्थेची अपरिहार्यता आपल्या देशात एक धोरण म्हणून पूर्वीच स्वीकारलेली आहे हे लक्षात येतं. याचं मूळ भारताच्या इतिहासात आहे.

आपण पेसलीबद्दल मागे बोललो. मसाल्याच्या पदार्थांच्या खालोखाल भारतातील कापडकलेतले वैविध्य, मुबलकता या अभिमानास्पद गोष्टींनी आपल्याला पारतंत्र्याच्या दाराशी नेलं त्याची गोष्टही आपण बघितली आहे. इथून कच्चा माल नेऊन इंग्लंडातल्या मागांवर कापड बनवून दामदुपटीने आपल्यालाच विकणे आणि त्यांच्यासाठी हा बाजार खुला राहावा म्हणून इथले हातमाग आणि पारंपरिक विणकरांवर बंदी आणणे अश्या गोष्टी इंग्रजांनी त्यांच्या राजवटीत केल्या. त्याच्याविरुद्ध उठावही झाले. त्याला उत्तर म्हणून चरखा आणि खादि अस्तित्वात आले.

इंग्रज निघून गेल्यावर भारतापुढे अनेक आव्हाने होती त्यातले महत्वाचे म्हणजे आपली देश म्हणून ओळख निर्माण करणे हे होते. आपलं म्हणावं असं बरंचसं मोडकळीला आलं होतं. त्याचे संवर्धन करणे, जतन करणे हे अतिशय गरजेचे होते. विविध प्रकारचे पारंपरिक विणकर आणि कापडनिर्मितीचे कलाकार, हातमाग हे सगळे घटक जगवण्यासाठी, त्यांच्या कामाच्या नोंदी ठेवण्यासाठी, त्यांच्या कलेचे पुनरुज्जीवन व्हावे याचे प्रयत्न करण्यासाठी सरकारी पातळीवर काही महत्वाची धोरणे आखली गेली आणि प्रयत्नही केले गेले. या कलाकारांना बाजारपेठ उपलब्ध करून दिली गेली. श्रीमती पुपुल जयकर यांचे या संपूर्ण कार्यात खूप मोठे योगदान आहे. खादीची सरकारी दुकाने, कॉटेज एम्पोरियम्स, विविध राज्यांची एम्पोरियम्स वगैरे सर्व या प्रयत्नांमधूनच आलेले आहेत. फॅब इंडिया व तत्सम अनेक खाजगी ब्रॅण्डस हे ही याच तत्वावर चालवले जातात. भारतातले अनेक डिझायनर्स पारंपरिक कारागीर आणि विणकरांना बरोबर घेऊन आपली निर्मिती करतात. सध्या अनेक प्रकारच्या विणींचे पुनरुज्जीवन करणे हे बऱ्याच ठिकाणी दिसून येते. एकेकाळी ज्या साड्यांना गरीबाच्या, जुनाट वगैरे लेखले गेले त्या साड्या नव्या रूपात आज काही वर्तुळात उच्च दर्जाची फॅशन म्हणून वापरल्या जातायत. याचे चपखल उदाहरण म्हणजे गोव्याच्या कुणबी साड्या किंवा उत्तरेतल्या गमछा साड्या.

तरीही सर्व चित्र सुंदर आणि आशादायी आहेच हे म्हणता येणार नाही. ते तसे का वगैरेचा उहापोह न करता पारंपरिक कलांना आश्रय मिळावा यासाठी काही प्रयत्न झाले होते इतकेच लक्षात घेऊ.

तरीही आपल्याला हस्तकलांचे महत्व पुरेसे कळलेले नाही. एखादी ओढणी हाताने भरतकाम करून बनवण्यातले सौंदर्य आणि मशीनवर केलेल्या भरतकामाचे ठोकळेबाज सौंदर्य यातला आपल्याला फरक कळत नाही. लोकसंख्या अमाप असल्याने मानवी कष्टांची किंमत आपल्या लेखी नगण्य आहे. त्यामुळे पारंपारिकरित्या हाताने बनवलेल्या वस्तूंना वेगळी किंमत देण्याची मानसिकता आपल्याकडे नाही. विकसनशील देश असल्याने आपले सरासरी दरडोई उत्पन्नही बेतासबात आहे. अश्या पार्श्वभूमीवर खरोखरी हाताने भरलेल्या ओढणीची किंमत न परवडणे आणि मशीनवरच्या ओढणीवर खुश होणे हे आपसूकच होते. त्यामुळे ठकूने मकूला दोष देणे हे फारसे योग्य नाही.

व्यापारीकरण होताना एक प्रकार असतो तो म्हणजे योग्य त्या कारागिरांना योग्य ते मूल्य मिळते आणि ग्राहकालाही अस्सल वस्तू मिळते. दुसरा प्रकार असतो तो मशीनवरच्या ओढणीचा. अस्सल वस्तूच्या स्वस्त नकला बाजारात उपलब्ध होत राहतात. अस्सल वस्तूचे महत्व, वेगळेपणा कमी करून टाकतात. तिसरे व्यापारीकरण म्हणजे चक्क डियोरसारख्या ब्रॅण्डसनी केलेली ढापाढापी. हे जगभरात भरपूर वेळा घडले आहे. बिहोरचे उदाहरण हे अपवादात्मक म्हणूनच बघितले पाहिजे. पारंपरिक कला आपले डिझाईन म्हणून आणण्याची आणि ते खपून गेल्याची असंख्य उदाहरणे आहेतच. ब्रॅण्डस, लेबल्स आणि त्यांच्या नावावर एखादी गोष्ट होणे ही सगळी प्रक्रिया काय आणि कशी आहे याबद्दल बघूया पुढच्या लेखात.

- नी
(दैनिक लोकमत - सखी पुरवणी - ऑगस्ट २०१८ मधे प्रकाशित)
बलाढ्य दुष्टाचा पराजय आणि इतर गोष्टी - २८ ऑगस्ट