कापडाचोपडाच्या गोष्टी - ६. भारतीय वारसा

“ती आंब्याची कुयरी असते ना ती म्हणे पेसली गावातल्या सूचिपर्णी वृक्षाचा बदाम आहे. खरंय तू म्हणतेस ते. आपलं काही नाहीच.” देशाभिमानी काकू दु:खाने कळवळून म्हणाल्या. पेसली गावात सूचीपर्णी वृक्ष? आणि त्याला बदाम? ठकूने डोक्याला हात लावला. कुयरीच्याही आधी जगभर झालेल्या देवाणघेवाणीची गोष्ट त्यांना सांगू लागली.

पार सिंधु संस्कृतीपासून म्हणजे इसवीसनपूर्व २५०० पासून भारतात कापसाच्या लागवडीचे पुरावे मिळतात. इसवीसनपूर्व १५०० च्या आसपास कापसापासून बनवलेल्या सुती कापडाचे उल्लेख मिळतात. आद्य इतिहासकार हिरोडोटस(इसपू ५ वे शतक) याने ‘मेंढीच्या लोकरीपेक्षा सौंदर्य आणि उपयुक्तता यात वरचढ असलेले कापड’ असा भारतीय सुती कापडाचा उल्लेख केला आहे. चरख्यावर सुती कापड बनवण्याची कलाही भारतातच पहिल्यांदा विकसित झाली. याच काळाच्या आगेमागे मेक्सिको देशात, इंका संस्कृतीमध्येही असेच पुरावे सापडतात.

प्रवासी, व्यापारी, जेते, आक्रमण करणारी सैन्ये आपल्या पद्धती दुसरीकडे घेऊन जातात आणि दुसरीकडे वेगळे वाटलेले, आवडलेले आपल्याबरोबर घेऊन जातात.

रोमन सम्राट सिकंदराने जेव्हा भारतावर चढाई केली (इसपू ३२०) तेव्हा त्याच्याबरोबर आलेल्या शिपायांनी इथले सुती कापड वापरणे सुरू केले. त्यांच्या लोकरी कपड्यांपेक्षा हे सुती कापड त्यांना जास्त सुटसुटीत आणि उपयोगी वाटले. सिकंदराच्या युद्धनीतीपैकी ही एक होती. जो प्रदेश सर करण्यासाठी तो जात असे तिथला पेहराव तो आपलासा करत असे. तसे करून स्थानिक जनतेचा विश्वास संपादन करत असे. सर्व जग पादाक्रान्त करण्याच्या प्रयत्नात सिकंदराने अश्या विविध संस्कृतींमधील वेशभूषा आणि चालीरीती उचलल्या. भारतातून परत गेलेल्या त्याच्या फौजांनी त्यांच्याबरोबर या पद्धतीही बरोबर नेल्या.

याच कालखंडादरम्यान (इसपू ५०० - ३०० ) इजिप्त, पर्शिया, तुर्कस्तान आणि भारत या मार्गे चीनपर्यंत महत्वाचा व्यापारी मार्ग सुरू झाला होता. चिनी रेशीम, दारूगोळ्याची दारू व मसाले या गोष्टींची या मार्गावरून ने-आण होत असे. हे इसवीसनाच्या सहाव्या शतकापर्यंत चालले. या मार्गालाच पुढे ‘सिल्क रूट’ हे नाव दिले गेले. सहाव्या शतकात बिझेन्टाईन सम्राट जस्टिनियन याने गुप्तहेर पाठवून चीनचे रेशीम बनवण्याचे रहस्य आणि किडे चोरले. मग याच किडयांच्यातून तेव्हाचे तिथले श्रीमंत, अमीर उमराव वगैरे लोकांसाठी बिझेन्टाईन रेशीम बनवण्याचा उद्योग उभा राह्यला.

यानंतर युरिपियन कॅथॉलिक क्रुसेडर्सनी इस्तंबूलवर ताबा मिळवला तेव्हा म्हणजे मध्ययुगामध्ये युरोपियन कपडे हे एकरंगी व साधे होते. कपड्यांवर फारशी कलाकुसर केलेली नसे. त्यामानाने मध्यपूर्वेतील कपडे हे सुंदर आणि वैविध्यपूर्ण होते. भरतकाम, ठसे वापरून नक्षी छापणे, चौकड, पट्ट्या अश्या विविध प्रकारे कपड्यांवर काम केलेले होते. घोळदार रेशमी झगे, विविध प्रकारचे काम केलेली वैशिष्ट्यपूर्ण कापडे असलेल्या या नवीन शैलीची वेशभूषा क्रुसेडर्सनी आपल्याबरोबर युरोपात नेली. चर्चच्या वेशभूषेमध्येही या गोष्टींचा समावेश झाला. त्या पद्धतीची झाक आजही कॅथॉलिक चर्चच्या पदाधिकाऱ्यांच्या वेशभूषेमध्ये दिसून येते. या घटनेमध्ये कापडांचे प्रकार, कपड्यांच्या पद्धती याबरोबरच विविध प्रकारची रूपचिन्हे म्हणजे मोटिफ (Motif) यांचा प्रवास ही तेवढाच महत्वाचा आहे.

रूपचिन्हे (मोटिफ) हे प्रकरण कुठल्याही चित्राचा वा नक्षीचा आत्मा म्हणता येईल. एखादे छोटेसे चित्र वा आकार एखाद्या प्रकारच्या, प्रदेशाच्या चित्रशैलीत वारंवार दिसते किंवा त्या चित्रशैलीचे मूळ शोधण्यासाठी महत्वाचे ठरते किंवा त्या चित्रचौकटीला संदर्भांचे तपशील देते अश्या आकाराला/ चित्राला त्या शैलीचे रूपचिन्ह म्हणता येईल.

मध्यपूर्वेच्या प्रदेशांमध्ये बुटा हे रूपचिन्ह गालिचा व इतर कापडांमध्ये वापरले जात असे. आंब्याच्या कोयीसदृश असलेला हा आकार भारतीय कलेमध्येही सृजनाचे प्रतीक म्हणून प्रचलित होता. अजूनही आहे. ही आपली कोयरी. अकबराच्या काळात या आकाराचा वा रूपचिन्हाचा वापर खूप मोठ्या प्रमाणात काश्मिरी शालींमध्ये झाला. काश्मिरी शालीवर कोयरी असलीच पाहिजे असे समीकरण निर्माण झाले. या शालींची लोकप्रियता भरपूर होती.

ब्रिटिश इथे आले तोपर्यंत भारताच्या वस्त्रकलेने खूप प्रगती केलेली होती. भारतभरात प्रदेशानुसार कापडे विणण्याचे प्रकार, त्यावरची नक्षी, कलाकुसर, कापड रंगवण्याची भारतीय साधने व प्रक्रिया या सर्व गोष्टींचे प्रचंड वैविध्य होते. काश्मिरी शालींबरोबरच याही सगळ्याची युरोपातून आलेल्या व्यापाऱ्यांना भुरळ पडली नसती तरच नवल. सुंदर झळझळीत निळ्या रंगासाठी भारतीय नीळ, पिवळ्या रंगासाठी हळद, लाल रंगासाठी मंजिष्ठा या गोष्टी इथून उचलल्या गेल्या. इस. १८०० पर्यंत या सगळ्याबरोबरचजागतिक वस्त्रप्रावरणांच्या शब्दकोशामध्ये भारतीय मूळ असलेले पजामा, डंगरी/ डोंगरी, खाकी, कॅलिको हे शब्द त्यांच्या संकल्पनांसकट भरती झालेले होते.
नीळ

१८०० च्या सुमारास ईस्ट इंडिया कंपनीने भरपूर शाली इथून ब्रिटनला नेल्या. नंतर इसवीसन १८०५ मध्ये पेसली या स्कॉटलंडमधल्या गावी या शालींचे उत्पादन सुरू केले. संपूर्ण युरोपभर या शाली आणि कोयरीचा आकार लोकप्रिय झाला. हे रूपचिन्ह पेसली (Paisley) गावाच्या नावाने ओळखले जाऊ लागले. १८४० मध्ये या रूपचिन्हाचा प्रताधिकार पेसली गावाच्या नावे केला गेला. जागतिक वस्त्रप्रावरणांमधे प्रताधिकाराची ही पहिली घटना.

पेसली शॉल

भारताच्या पारतंत्र्याची ही सुरूवात होती. आपला सगळ्यात महत्वाचा गुण किंवा आपले बलस्थानच आपल्या मुळावर कसे येते याचे याहून उत्तम उदाहरण सापडणे अवघडच.

युरोपियन कपड्यांमध्ये पेसली बरोबरच भारतीय कापड, नक्षी यांचा वापर अठराव्या शतकाच्या शेवटी सुरू झाल्याचे दिसून येते. सुंदर सुंदर ब्रॉकेड कापडे, छापाचे सुती कापड यावरची इतर रूपचिन्हेही भारतातून घेतल्याचे दिसून येते. यातले महत्वाचे उदाहरण म्हणजे भारतातून निर्यात केलेली तलम छापील मलमल. एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या दोन दशकांमध्ये एम्पायर प्रकारच्या गाऊन्समध्ये ही तलम मलमल मोठ्या प्रमाणावर वापरली गेल्याचे दिसते. हे मलमलचे गाऊन्स आणि थंडीसाठी काश्मिरी पश्मिना शाल असा वेश म्हणजे तेव्हाच्या युरोपियन समाजातले वरचे स्थान असे सरळ गणित होते.

एम्पायर गाऊन्स आणि पेसली शॉल

राणी व्हिक्टोरियाच्या काळात ब्रिटिश वसाहतींमधील व अन्य युरोपबाह्य जगातील विविध सुंदर आणि वैचित्र्यपूर्ण वस्तूंची प्रदर्शने युरोप व अमेरिकेत भरवली गेली. यामध्ये कपडे, सजावटीच्या वस्तू, वेगळी दिसणारी माणसे हे सगळेच मांडून ठेवलेले असे. ही आवड लक्षात घेऊन लिबर्टी ऑफ लंडन या दुकानाने अश्या विविध वस्तू विकण्यासाठी वेगळी दालने उघडली होती.

या सर्व जाणिवा घेऊन विसावे शतक आले. दिगियेव (Sergei Diaghilev) या रशियन दिग्दर्शकाच्या बॅले रूस या कंपनीने आपल्या नेपथ्य आणि वेशभूषेतून वेगळ्याच सौंदर्यजाणिवा समोर ठेवल्या. लिऑन बाक्स्तच्या (Leon Bakst) या डिझाइन्सनी या जगात खळबळ उडवून दिली. मध्यपूर्व, भारत आणि अतिपूर्वेकडचे देश यांच्याकडून विविध घटक घेऊन ते युरोपियन संदर्भात वापरून हे नेपथ्य आणि वेशभूषेचे संकल्पन केले गेले होते.
बॅले रूस

लिऑन बाक्स्त

१९११ दरम्यान पॉल इरीब(Paul Iribe) या फॅशन डिझायनरने यातला एक मोठा एमरल्ड घेऊन त्याच्या भोवती इतर रत्ने बसवून एक ब्रोच बनवला. आर्ट डेको या कालखंडाच्या फॅशनचा हा एक महत्वाचा नमुना मानला जातो. या काळाच्या फॅशनवर मध्यपूर्व, भारत आणि अतिपूर्वेचे देश येथील सौंदर्यजाणिवांची झाक होती. पॉल पॉरें(Paul Poiret) हा ही एक महत्वाचा आर्ट डेको फॅशन डिझायनर. विविध रंगी, तयार व दिसायला नाजूक पगड्या हा त्याच्या डिझाईन्सचा महत्वाचा घटक होता. आर्ट डेको काळातल्या युरोपियन स्त्रियांच्या सर्वोच्च फॅशनमध्ये या पगड्यांना मानाचे स्थान होते. हीच गोष्ट राजेमहाराजे वापरत अश्या मोत्यांच्या लांब माळांची होती.

पॉल पॉरें पगडी

डिझायनर पॉल पॉरें तसेच अर्टे(Erte - Romain de Tirtoff - https://martinlawrence.com/erte/ ) या चित्रशिल्पकाराच्या आर्ट डेको कपड्यांच्या बाह्याकृती बघितल्या तर तुम्मन आणि कुर्ता, सलवार आणि कुर्ता, सकच्छ व विकच्छ साड्या या कपड्यांच्या बाह्याकृतींशी साम्य जाणवते. दुटांगीकरण करताना पडणाऱ्या चुण्या, कापडांची वळणे यांचे निरीक्षण करून त्यांना कपड्यात स्थान दिल्याचे कळते. नेसलेल्या कपड्यांची आठवण करून देणाऱ्या प्रवाही रेषा हे या दोघांच्या संरचनांचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल. बाह्याकृती सकच्छ किंवा दुटांगीकरण केलेली वाटली तरी हे मुळात स्कर्टसच आहेत. युरोपियनीकरण करताना म्हणा किंवा प्रत्यक्षातल्या नेसणीचे गूढ न उलगडल्यामुळे म्हणा त्यातून साधर्म्य असलेल्या पण भारतीय नसलेल्या रचना निर्माण झालेल्या आहेत.

देवाणघेवाण आणि त्यातून वेशभूषेची कथा कशी आकार घेते हे आपण बघितले. या सगळ्याकडे आपण कसं बघायचं याबद्दल थोडं बोलूया पुढच्यावेळी.

- नी
(दैनिक लोकमत - सखी पुरवणी - जून  २०१८ मधे प्रकाशित)
भारतीय वारसा - २६ जून