कापडाचोपडाच्या गोष्टी - ११. शब्देविण संवादु

“बाह्य सौंदर्याला अर्थ नाही. मनाचे सौंदर्य महत्वाचे.” सोशल मिडियावर एका ढुढ्ढाचार्यांनी ठामपणे आपले मत मांडले. मग कातडी आणि त्यावरच्या आवरणाकडे लक्ष देणाऱ्या बायकामुलींच्या गाभ्यात कांदेबटाटे आणि दुष्टपणा ठासून भरलेला असतो तो कसा हे सांगणाऱ्या प्रतिक्रियांचा त्या मतावर पाऊस पडू लागला.

यात चुकीचे काही नाही. आपल्याला हेच शिकवलेले असते पहिल्यापासून. प्रत्यक्षात मात्र आपण उलट वागत असतो. कातडी आणि आवरणावरूनच व्यक्तीचे मोजमाप करत असतो.

जीन्स घातलेली मुलगी म्हणजे स्वैपाक करता येत नसणार. लिपस्टिक लावली की बायकांचा मनमिळावूपणा गायब होतो. व्यवस्थित मेकअप केला असेल तर ललना माठ असणार. मंगळसूत्र घातलं की संस्कारच संस्कार. मिनी स्कर्ट किंवा शॉर्ट ड्रेस असेल तर बया छचोर. हे आणि असे हजारो आडाखे. यात गाव, शहर, वर्तुळ याप्रमाणे थोडे इकडेतिकडे इतकंच. पण आडाखे असतातच. खरंतर नुसते आडाखे नाहीत तर हे त्यांच्यासाठी अगदी काळ्या दगडावरच्या रेघेसारखं ठाम वैश्विक सत्य असतं.

हे आडाखे खरे ठरवणारी जेवढी उदाहरणे तेवढीच खोटी ठरवणारीही उदाहरणे असतातच. तरीही आवरण काहीच सांगत नाही हेही खरे नव्हे. आवरण आणि गाभा यांचं नातं इतकं वरवरचं, इतकं एकास एक प्रकारचं नसतं.

माणसाची राहणी हा पूर्ण व्यक्तिमत्वाचा आरसा असतो,एखाददुसऱ्या वैशिष्ट्याचा नाही. हे माणसाचे व्यक्तिमत्व जनुकीय मांडणीबरोबरच जन्मापासून असलेली परिस्थिती, घटना, बदल, स्वभाव, आजूबाजूचे वातावरण आणि माणसे या आणि अश्या हजारो लहानमोठ्या गोष्टींचे बनलेले असते, बदलत असते. या गुंतागुंतीच्या व्यक्तिमत्वाचे प्रतिबिंब माणसाच्या कपडे-दागिने-चपला-त्वचा-केस या सर्व गोष्टींबद्दलच्या निर्णयामध्ये पडते.

यामुळेच एकाच वर्गात असलेली मुले गणवेश नसेल तर वेगवेगळी दिसतात. एकाच ठिकाणी काम करणाऱ्या स्त्रियांच्या राहणीमध्ये प्रत्येकीचा आपापला बाज असतो. एकाच घरात राहणारी एक पिढी कपड्याचोपड्यांच्या बाबतीत एकमेकांपेक्षा खूप वेगळी असते.

अंगावरचे कपडे, राहणी आणि त्यावरून बांधलेले आडाखे यांचा संबंध नाही असेही नाही आणि ही चोख वस्तुस्थितीही म्हणता येणार नाही. हे आडाखे म्हणजे शक्यता असतात. माणूस पहिल्यांदा समोर आला की त्याला वा तिला जोखण्यासाठी गृहीत धरलेल्या शक्यता.

मात्र इतिहासात डोकावून बघितले तर या कपडे वाचण्याच्या आणि समजण्याच्या प्रक्रियेमध्ये विविध गमतीजमती बघायला मिळतील.

सगळ्यात पहिली गोष्ट म्हणजे माणसाचे लिंग. राहणी व घातलेल्या कपड्यांवरून व्यक्ती स्त्री आहे वा पुरुष आहे हे कळते. कोणाला मुलगा म्हणायचं आणि कोणाला मुलगी हे आपल्याला कळायला लागलं तेव्हापासून माहिती आहे. पण नीट विचार केला तर लक्षात येईल की हि लिंगनिश्चिती केवळ राहणी, घातलेले कपडे यांच्यावरूनच आहे. लिंगनिश्चिती आणि कपडे यांचा संबंध जोडला गेला आणि मग तो नियमही झाला. त्यामुळे इथे कपडे हे चक्क स्त्री वा पुरुष असण्याचे चिन्ह वा प्रतीक म्हणून येतात.

दुसरी महत्वाची गोष्ट असते ती म्हणजे वय. जगातल्या बहुतेक संस्कृतींमध्ये मूल चालायला लागेतो, त्याच्या आठवणी सुरू होईतो बाळ मुलगी आहे की मुलगा हे स्पष्ट करणारे कपडे क्वचित वापरले जातात. झबली, टोपडी, कुंच्या तसेच वाळे, मनगट्या वगैरे बाळलेणी ही दोघांनाही सारखीच घातली जातात. मानवजन्म आधी मग लिंगभाव हे अधोरेखित करणारी ही पद्धत आता मुलग्यांसाठी निळा रंग आणि मुलींसाठी गुलाबी रंग असल्या अमेरिकन पद्धतीने पुसून काढली जातेय. प्रबोधनकाळादरम्यान युरोपात मुलगे पाचसहा वर्षांचे झाले की त्यांना झगा वा झबलंसदृश कपडे जाऊन ब्रीचेस म्हणजे गुडघ्यापर्यंतच्या पॅन्टस घातल्या जात. अमीरउमरावांच्या घरांमध्ये मुलाला पहिल्या ब्रीचेस देण्याचा सोहळा केला जाई. त्याला ब्रीचिंग असे म्हणत.

जगभरात लहान मुले वयात आल्यानंतर कपड्यांची पद्धत, प्रकार बदलला जातो. त्याचे विविध जागी आणि विविध काळात तपशील वेगवेगळे आहेत पण हे होते नक्की. आपल्याकडे पूर्वी मुलींची साडी नेसण्याची सुरुवात व्हायची. मुलीला पदर येणे म्हणजे मुलगी मोठी होणे हा वाकप्रचारही याच बदलाशी निगडित आहे. लहान मुलगी ते षोडशा या रूपांतरामध्ये वयाबरोबर स्कर्टची लांबी वाढत जाणे हे ही युरोपियन व अमेरिकन इतिहासात दिसून येते. अगदी हल्लीहल्ली पर्यंत आपल्याकडेही वयात येताना हाफपँट ते फुलपँट असा मुलांचा प्रवास होत होता. मुलींचा स्कर्ट ते पंजाबी ड्रेस असा प्रवास होत होता.

यानंतर तिसरी महत्वाची गोष्ट येते ती म्हणजे समाजातले स्थान दर्शवणे. समाजातल्या उतरंडीवरचे स्थान हे वेगवेगळ्या गोष्टींवर अवलंबून असते. व्यवसाय, व्यावसायिक स्थान, घराणे, जात, वैवाहिक स्थिती, आर्थिक स्थिती या सगळ्या गोष्टी माणसाचे समाजातले स्थान ठरवतात. जगभर वेगवेगळ्या काळात आणि प्रदेशात या सर्व गोष्टी वेगवेगळ्या प्रकारे कपड्यांमधून दाखवल्या गेलेल्या आहेत. अमुक जातीच्या पगड्या आणि स्त्रियांची साडी नेसण्याची पद्धत, एखाद्या पदाची वस्त्रे वा गणवेश, स्त्रियांच्या गळ्यातले मंगळसूत्र, स्त्रियांचे लाल आलवण, ब्राह्मणांचे जानवे, भिकबाळीचा मान, किनखापाची वस्त्रे, सम्राज्ञीच्याच पायात असणारे सोन्याचे पैंजण ही काही भारतीय उदाहरणे. प्राचीन रोमन काळात टोगा या वस्त्राचा मान असलेले महत्वाचे पुरुष, ठराविक प्रकारचे रेशीम वापरण्याची परवानगी असलेले चौदाव्या शतकातले इंग्लंडमधले अमीरउमराव, या संदर्भातले चौदाव्या शतकातले इंग्लंडमधले नियम, ठराविक प्रकारची नक्षी असलेले कपडे वापरायची परवानगी असलेले आफ्रिकेतील एका जमातीचे राजे इत्यादी काही देशोदेशीची उदाहरणे.

लिंग, वय, सामाजिक स्थान याला धरून येणारे राहणीचे नियम, बदलाचे सोहळे, फरक हे सगळे बदलत बदलत आता इतिहासजमा झालेले आहे. जीवशास्त्रीय लिंगाचे चिन्ह म्हणून येणारे कपडे हे प्रकरण कालबाह्य होण्याकडे मुंगीच्या गतीने वाटचाल सुरू झालेली आहे. समाजातले त्या त्या लिंगाच्या व्यक्तींचे काम किंवा सामाजिक अस्तित्व यात होत गेलेले बदल याला कारणीभूत आहेत. लहान मुले आणि तरुण मंडळी यांच्या कपड्यांच्यातले फरक आता तितके स्पष्टपणे दिसत नाहीत. लहान मुलांना स्वतंत्र व्यक्ती म्हणून गणले जाणे आणि लहान मुलांचे बाल्य गायब होणे या दोन्ही गोष्टींची हि नांदी आहे. ठराविक व्यावसायिक गणवेश सोडले तर सामाजिक स्थानाप्रमाणे कपडे घालण्याचे कायदे निघून गेलेले आहेत. हे समानतेकडे एक पाऊल म्हणून बघता येऊ शकते.

माणसाने कापड, रंग यांच्या साहाय्याने शरीर झाकायला आणि सजवायला सुरू केले तेव्हापासून कातडीवरचे आवरण हे त्या माणसाबद्दल बरंच काही सांगणारी दृश्यभाषा आहे. आणि ती वाचायला शिकणं ही मजेची गोष्ट आहे.

- नी
(दैनिक लोकमत - सखी पुरवणी - नोव्हेंबर २०१८ मधे प्रकाशित)
शब्देविण संवादु! - २७ नोव्हेंबर